Buổi đầu báo chí ở Nam Bộ

Ngày 21/6/1925, Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập Báo Thanh niên, chính thức khai sinh nền báo chí cách mạng Việt Nam. Ở Nam Bộ, những tờ báo chữ Quốc ngữ như Gia Định Báo, Nông Cổ Mín Đàm đã xuất hiện và có sức thu hút mạnh mẽ đối với công chúng, thể hiện rõ tinh thần yêu nước của người dân Nam Bộ qua những cuộc đấu tranh, phong trào tiến bộ mạnh mẽ.

Tờ báo Quốc ngữ đầu tiên ra đời

Dinh Thượng thơ xưa từng là Tòa soạn của Gia Định Báo (nay là trụ sở của 2 cơ sở Thông tin- Truyền thông và Sở Công Thương TP Hồ Chí Minh).

Ngay sau khi chiếm được lục tỉnh, chính quyền thực dân tìm mọi cách để giới hạn mối quan hệ giữa người dân bản xứ với nền phong kiến, ngăn chặn sự phát triển của văn hóa truyền thống vốn gắn liền với đạo Nho và sử dụng chữ Hán. Hành động đầu tiên của chính quyền thực dân là thay thế chữ Hán bằng chữ Quốc ngữ. Năm 1865, trường dạy chữ Quốc ngữ được người Pháp dựng lên, chữ Quốc ngữ được truyền bá rộng rãi. Những tờ báo sử dụng chữ Quốc ngữ cũng được xuất bản ở xứ thuộc địa Nam Kỳ.

Một lý do khác dẫn đến sự ra đời của những tờ báo chữ Quốc ngữ, là người Pháp muốn thống nhất tin tức để thuận lợi cho kế hoạch cai trị. Ngày 15/4/1865 tờ Gia Định Báo phát hành số đầu tiên, do chính quyền thực dân phát hành.

Tờ Gia Định Báo xuất bản với chủ trương truyền bá sâu rộng chữ Quốc ngữ, người dân có cơ hội tiếp cận nhiều thông tin mới từ nước ngoài được dịch và đăng trên báo, cũng như những thông tin trên vùng đất Nam Kỳ. Tờ báo xuất bản sớm hơn cả Luật Báo chí của Pháp (ra đời tháng 7/1881).

Nhà báo Trần Nhật Vy- nguyên là Biên tập viên Báo Tuổi Trẻ, ông là tác giả cuốn “Lịch sử 150 báo chí Quốc ngữ (1865-2015)”, người có nhiều công trình nghiên cứu về báo chí Quốc ngữ ở Nam Kỳ thông tin: “Luật Báo chí của Pháp năm 1881 chỉ yêu cầu báo trước với Biện lý cuộc (chính quyền sở tại- phóng viên), trước 24 tiếng đồng hồ về tên tờ báo, địa chỉ tờ báo và tên chủ nhiệm thôi là được phép phát hành. Đến cuối 1898, Luật Báo chí của Pháp bổ sung, bắt buộc báo bằng tiếng Việt, tiếng Hoa, hay tất cả các loại tiếng không phải tiếng Pháp, mà ở thuộc địa thì phải xin phép của Toàn quyền, và bắt buộc phải kiểm duyệt”.

Thời gian đầu tờ báo in mỗi tháng 1 số, gọi là “nguyệt san”, đến 1872 thì mỗi tháng in 2 số - “bán nguyệt san”, đến 1881 thì phát triển thành tuần báo. Khi mới phát hành, số lượng in không nhiều vì người đọc được báo rất ít. Chính quyền thực dân phải dùng ngân sách để mua báo, phát hành đến các trường học dạy chữ Quốc ngữ để học trò dùng tờ báo thực tập chữ Quốc ngữ. Bên cạnh đó báo còn được phát hành về các công sở, làng xã để những người đọc được chữ Quốc ngữ phổ biến cho người khác nghe.

Nhiều bài viết trên tờ Gia Định Báo giúp người dân hiểu sâu sắc lịch sử, văn hóa vùng đất Nam Kỳ.

Ở giai đoạn đầu, Gia Định Báo có 2 nội dung chính là Công vụ và Tạp vụ. Mục Công vụ nội dung thường là những công văn, nghị định hay những hoạt động của chính quyền thực dân. Còn ở mục Tạp vụ là những tin tức, bài viết mang tính giải trí, văn nghệ.

Năm 1869, Trương Vĩnh Ký được Thống đốc Nam Kỳ ký quyết định cử làm Chánh tổng tài của tờ Gia Định Báo. Trương Vĩnh Ký sau đó phát triển tờ Gia Định Báo thêm nhiều mục, như biên khảo, lịch sử, thơ văn... Nhiều bài viết giúp người dân hiểu sâu sắc lịch sử, văn hóa vùng đất Nam Kỳ, góp phần cổ vũ việc học chữ Quốc ngữ và lối học mới, mở đường cho các thể loại văn học của Việt Nam in bằng chữ Quốc ngữ sau này.

Uống trà bàn chuyện nông thương

Dù sống trong môi trường ảnh hưởng nhiều bởi văn hóa phương Tây, nhưng tình yêu với quê hương vẫn là dòng chảy chủ lưu, ăn sâu vào cội rễ của người dân Nam Kỳ. Điển hình cho hoạt động đấu tranh trên mặt trận báo chí giai đoạn này là Trần Chánh Chiếu. Qua hai tờ báo chữ Quốc ngữ là Nông Cổ Mín Đàm (xuất bản số đầu tiên ngày 1/8/1901) và Lục Tỉnh Tân Văn (ra số đầu tiên ngày 2/5/1929, xuất bản hàng tuần) do Trần Chánh Chiếu có thời gian làm chủ bút, đã vận động thanh niên tham gia phong trào yêu nước. 

Nông Cổ Mín Đàm ra số đầu tiên ngày 1/8/1901.

Nông Cổ Mín Đàm, tạm hiểu là “uống trà bàn về nông, thương nghiệp”, được xem là tờ báo kinh tế đầu tiên xuất bản ở Nam Kỳ. Lúc mới phát hành do một thành viên Hội đồng thuộc địa Nam Kỳ làm chủ bút, Trần Chánh Chiếu làm chủ bút từ năm 1906. ThS Đoàn Hữu Hoàng Khuyên- giảng viên Khoa Báo chí Truyền thông (Trường ĐH Khoa học xã hội và Nhân văn, ĐH Quốc gia TP Hồ Chí Minh cho biết: “Suốt 23 năm tồn tại, tờ báo không thiếu nội dung liên quan đến chủ đề là người Việt Nam nên trồng cây gì, nuôi con gì, làm sao để phát triển hàng hóa, thương nghiệp. Tờ báo cũng đăng nhiều tin tức liên quan đến kinh tế của Việt Nam lúc bấy giờ như giá lúa gạo, cao su, cà phê”.

Ngoài ra, trên tờ Nông Cổ Mín Đàm cũng đăng nhiều bài viết về văn hóa, lịch sử, phong tục tập quán, khuyến khích người Việt học chữ Quốc ngữ.

Cùng giai đoạn này, tờ Phụ Nữ Tân Văn tuy không phải là tờ báo đầu tiên viết về chủ đề phụ nữ, nhưng là tờ báo đề cao vai trò của phụ nữ trong xã hội hiện đại, khuyến khích phụ nữ lên tiếng đòi quyền bình đẳng.

Trang bìa Phụ Nữ Tân Văn đăng hình 3 người phụ nữ, là đại diện cho 3 miền Bắc, Trung và Nam. Bên dưới tấm ảnh ghi rõ tôn chỉ của tờ báo: “Phấn son tô điểm sơn hà, làm cho rõ mặt đàn bà nước Nam”; chủ trương cổ vũ những tiến bộ của xã hội, một vợ một chồng, bênh vực quyền lợi của phụ nữ, giáo dục con cái, giữ gìn đạo đức gia đình.

Tờ Phụ Nữ Tân Văn tồn tại từ 1929-1935.

Cũng theo ThS Đoàn Hữu Hoàng Khuyên, tờ Phụ Nữ Tân Văn gần như hoàn chỉnh về mặt nghiệp vụ, nội dung. “Báo có 32 trang thì 10 trang đầu là tin tức thời sự, trong và ngoài nước, các kiến thức khoa học dành cho nữ giới hoặc nhiều người quan tâm. Các trang sau thì truyện cổ tích, nữ công gia chánh. Tờ báo đáp ứng nhu cầu của nhiều đối tượng người đọc, am hiểu nhu cầu của độc giả”.

Trong suốt 6 năm tồn tại (từ 1929-1935), tờ báo đã tạo nên một hiện tượng trong làng báo chí Nam Bộ khi tập hợp rất nhiều cây bút tên tuổi lúc bấy giờ như Đào Trinh Nhất, Phạm Huỳnh, Phan Khôi viết bài cộng tác. Đặc biệt là lượng độc giả đăng ký mua báo, trên 10.000 tờ mỗi kỳ phát hành trên cả nước.

Xuất phát điểm là diễn đàn của người Pháp, và bộ máy cai trị, nhưng về sau, báo chí Nam Bộ đã giành lấy mặt trận báo chí để đăng tải thông tin, bài viết có lợi cho dân, phục vụ cho phong trào canh tân, tiến tới giải phóng dân tộc. Giai đoạn đầu báo chí ở Nam Bộ đã linh hoạt vận dụng chính sách phổ biến chữ Quốc ngữ của người Pháp để xây dựng văn hóa, phát triển dân trí Việt Nam, góp phần xây dựng thế hệ người làm báo tiến bộ, hòa cùng dòng chảy của báo chí cách mạng Việt Nam từ năm 1925 về sau.

Bài, ảnh: NGỌC LIỄU