Y Tý - miền cổ tích nơi địa đầu nước Việt

Những ngôi nhà trình tường trông như những cây nấm khổng lồ mọc bên sườn núi ở độ cao trên 2.660m giữa vùng núi đá và các đồi cỏ gianh của cao nguyên Y Tý.

Đó là "vương quốc" của cả trăm căn nhà trình tường trông như những cây nấm khổng lồ mọc bên sườn núi với độ cao trên 2.000m ở thôn Lao Chải, xã Y Tý, phía bắc huyện Bát Xát, Lào Cai.

Đây là nơi được ví như thế giới cổ tích của người Hà Nhì đen, một trong những dân tộc ít người sống nơi vùng biên ải của Tổ quốc.

Lao Chải là thôn có số người dân tộc Hà Nhì đen sinh sống đông nhất ở Y Tý với gần 100 hộ dân và cũng là điểm đến hấp dẫn nhất ở chốn quanh năm mây phủ này. Tự thân cái tên "Lao Chải" đã mang nghĩa Hán là "thôn gốc", "thôn cũ", bởi đây là thôn đầu tiên với 100% là người Hà Nhì đen.

Lao Chải cũng là thôn mang đặc trưng riêng với tính thống nhất về mặt kiến trúc bởi các ngôi nhà trong thôn đều giống nhau từ hình thức, kết cấu, kiến trúc, không gian sử dụng và cả cách bài trí ngôi nhà. Tất cả đều được làm theo kiểu trình tường, bằng đất với hai vòng trong và ngoài. Nhà thường đắp tường dày từ 40 - 45cm, trong lõi có xếp đá bằng nắm tay, cao khoảng 4,5 - 5m.

Những người đàn ông Hà Nhì dùng dây rừng dựng cột đu “A quý” chuẩn bị Tết “Khu già già”. Mỗi gia đình sẽ cử một người lên núi cắt 5 bó cỏ gianh đem về lợp lại mái lán tế thần “Á gơ lạ só” dựng tại khu khuôn viên của làng.

Diện tích trung bình mỗi ngôi nhà dao động từ 65-80m2, có mái dốc ngắn (4 mái) lợp bằng cỏ gianh, không có hiên. Ngôi nhà có duy nhất một cửa ra vào ở chính giữa và thêm một hai cửa thông gió ở bên trái, hoặc bên phải lối ra vào, nhìn xa như lỗ con tò vò. Bên trong có lần cửa thứ hai cũng dày như tường ngoài, có tác dụng phòng thủ. Sau lần cửa này là bếp và giường ngủ của người làm chủ gia đình...

Theo câu chuyện bên bếp lửa, những cao niên người Hà Nhì được truyền miệng lại rằng, tổ tiên họ vốn là tộc người Khương, di cư từ vùng cao nguyên Thanh Tạng xuống phía nam từ trước thế kỷ thứ 3. Dân tộc Hà Nhì có mặt ở Việt Nam cách đây hơn 300 năm.

Chiều biên giới đầy hơi lạnh càng làm những ngôi nhà xinh xắn, thiết kế riêng biệt không lẫn vào đâu được giữa lưng chừng thung lũng mờ ảo đẹp và hư vô đến khó tin.

Ngoài kiến trúc nhà trình tường độc đáo, cuộc sống của cộng đồng người Hà Nhì đen thôn Lao Chải cũng cuốn hút bước chân những người thích khám phá. Người Hà Nhì bao giờ cũng cư trú gần nguồn nước để đảm bảo nước cho sinh hoạt và phục vụ tưới tiêu. Ngay giữa thôn Lao Chải là một con suối nhỏ, nước được dẫn nguồn từ trên núi xuống vừa cung cấp cho người dân trong bản vừa tận dụng sức nước để đặt các cối giã gạo.

Với một hệ thống lễ, tết, hội phong phú nên hầu như các tháng trong năm người Hà Nhì đen các xã biên giới của huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai đều có tết. Đặc biệt Tết "Khu già già" là một trong những lễ hội tổ chức lớn nhất, kéo dài trong suốt 4 ngày của tháng Sáu âm lịch với nhiều nghi thức, tín ngưỡng và trò chơi dân gian độc đáo.

Trước đây, người Hà Nhì lên rừng lấy cỏ gianh để lợp mái, vì vậy mỗi khi có gia đình làm nhà mới, các hộ xung quanh sẽ góp sức cùng nhau lên rừng lấy cỏ gianh. Cỏ gianh lấy về được bện lại thành từng lớp, phủ liền nhau, lớp nọ chồng lên lớp kia tạo ra mái nhà có độ dày tới 50cm.

Chập choạng tối, các gia đình mang mâm “hà chì” truyền thống ra cúng tại khu công viên của làng.

Sau khi các thầy cúng làm lễ cầu xin các thần phù hộ cho dân làng tại Tết “Khu già già”, mâm cúng được hạ xuống và mọi người được mời ăn các lễ vật cúng tại lán tế thần, ai cũng phải ăn cho hết, không được mang về.

... khi các nghi lễ tảo mộ hoàn tất, mỗi gia đình thôn Lao Chải mang hương đến đốt và cắm bên mộ, đồng thời chia phần cơm nếp, thức ăn, rượu thịt, bánh kẹo trước mộ người quá cố.

Những ngày cuối năm, ở miền xuôi, tảo mộ cho người quá cố được thực hiện theo từng gia đình thì với người Hà Nhì là công việc chung của cả thôn, bản và là nét đẹp văn hóa mang tính gắn kết cộng đồng được lưu giữ qua nhiều thế hệ. Khi các nghi lễ đã hoàn tất, lễ vật được hạ xuống và những người trong dòng họ cùng các gia đình trong bản cùng quây quần ăn một bữa chung nơi mộ phần người đã khuất. Đây là phong tục đẹp, là dịp để gia đình, dòng họ hướng về nguồn cội, và cũng là dịp để gắn kết tình làng nghĩa xóm.

Nếu bạn là người ưa khám phá, Y Tý là điểm du lịch mới có thể ghé thăm từ Sa Pa qua những địa danh Tả Giàng Phìn, Pa Cheo, Bản Xèo, Mường Hum, Sáng Ma Sáo, Dền Sáng, Ngải Chồ... Cung đường với hơn 120km nép mình trong mây ngàn, thoắt ẩn, thoắt hiện giữa lưng trời, chơi vơi quanh những dãy núi hùng vĩ đệ nhất địa đầu Tây Bắc sẽ làm lòng bạn đắm say... 

Theo Dân Việt