Bài thơ "Nhắn bạn"- khúc biệt ly của người Cộng sản

LTS: Hoàng Văn Thụ (1909- 1944) là nhà lãnh đạo cao cấp của Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương, người có đóng góp lớn vào phong trào cách mạng Việt Nam và là nhà thơ cách mạng trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945. 

LTS: Hoàng Văn Thụ (1909- 1944) là nhà lãnh đạo cao cấp của Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương, người có đóng góp lớn vào phong trào cách mạng Việt Nam và là nhà thơ cách mạng trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Tuy thời gian hoạt động cách mạng của ông không dài nhưng có nhiều đóng góp quan trọng trong việc xây dựng và phát triển cơ sở của Trung ương Đảng trước Cách mạng Tháng Tám trong thời gian bị chính quyền thực dân khủng bố ác liệt nhất.

Xin giới thiệu bài viết của Nhà giáo Nguyễn Thị Thiện qua phân tích bài thơ “Nhắn bạn”, thể hiện tư tưởng, chí hướng của người chiến sĩ cộng sản.

Hoàng Văn Thụ làm nhiều bài thơ thể hiện tư tưởng, tình cảm và chí hướng của mình bằng cả tiếng Tày, tiếng Nùng, tiếng Si lẫn tiếng Việt và đều mang đậm truyền thống thơ ca cổ điển dân tộc.

Trong số đó, bài thơ ông viết cuối cùng trong nhà tù Hỏa Lò (Phố Thợ Nhuộm- Hà Nội) trước ngày ra pháp trường dưới đây là bài thơ tựa đề “Nhắn bạn”- một tác phẩm rất nổi tiếng làm rung động trái tim bao thế hệ bạn đọc.

Hoàng Văn Thụ sinh ngày 4/11/1909, người dân tộc Tày, quê thôn Phạc Lạn, Tổng Nhân Lý, Châu Văn Uyên, nay là thôn Phục Lạn, xã Hoàng Văn Thụ, huyện Văn Lãng, tỉnh Lạng Sơn.

Từ nhỏ, Hoàng Văn Thụ đã nổi tiếng thông minh, học đâu biết đấy. Mới hơn 10 tuổi, cậu thường xuyên hỏi những câu khiến người cha học rộng biết nhiều của mình phải bối rối.

Giống cha mình- ông Hoàng Hải Lan- một người vì bất bình với chế độ thực dân phong kiến đương thời đã từ quan về vui thú điền viên, Hoàng Văn Thụ sớm có lòng căm thù quân cướp nước và bọn bán nước. 

Năm 1926, Hoàng Văn Thụ đã quyết định lựa chọn cho mình con đường cách mạng: tham gia hoạt động vì mục đích giải phóng dân tộc khỏi ách áp bức, bóc lột.

Năm 1929, Hoàng Văn Thụ được kết nạp vào Đông Dương Cộng sản Đảng, năm 1934 được bổ sung vào Xứ ủy Bắc Kỳ; được bầu làm Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ, BCH Trung ương, rồi Ban Thường vụ Trung ương.

Đồng chí phụ trách công tác công- binh vận, sáng lập tờ báo Cờ giải phóng. Tháng 8/1943, đồng chí bị thực dân Pháp bắt. Kẻ thù tra tấn đồng chí vô cùng dã man nhưng chúng không sao khuất phục nổi người cán bộ đảng trẻ tuổi trung kiên ấy.

Sáng 24/5/1944, chúng đưa Hoàng Văn Thụ ra xử bắn. Phải từ giã cuộc đời nhưng ông ung dung đi tới pháp trường Tương Mai. Khi viên giám thị hỏi: có cần bịt mắt hay không, ông trả lời: không cần. Quan tòa hỏi ông có cần nói lời cuối cùng không?

Ông dõng dạc nói: “Trong cuộc đấu tranh sinh tử, giữa chúng tôi, những người mất nước và các ông, những kẻ cướp nước, sự hy sinh của những người như tôi là một sự dĩ nhiên.

Chỉ biết rằng cuối cùng chúng tôi sẽ thắng”. Một vị linh mục hỏi ông có cần rửa tội hay không, ông tự tin đáp: “Cảm ơn ông, tôi không có tội gì. Nếu yêu nước, cứu nước là có tội thì những người Pháp hiện giờ đang đấu tranh chống phát xít Đức bên nước ông đều là có tội cả. Ông hãy về hỏi xem họ có tội không?”

Vào trước ngày bị địch bắn, ông đã viết một lá thư kèm theo bài thơ trên chiếc quạt giấy gửi cho các đồng chí bạn tù ở lại.

Chị Phạm Thị Vân, tức Hoàng Ngân- Ban Thường vụ Giải phóng Phụ nữ Bắc Kỳ- bấy giờ đang bị giam gần đấy đã giữ gìn kỷ vật chiếc quạt ấy như một báu vật thiêng liêng.

Căn cứ vào nhiều tư liệu lịch sử, được biết Hoàng Ngân tên thật là Phạm Thị Vân (sinh năm 1921) là con gái của nhà tư sản dân tộc Phạm Trung Long- một thương gia giàu có ở Hải Phòng.

Vì hoạt động cách mạng cùng nhau, mến nhau vì tính cách, lòng can đảm và lý tưởng cao đẹp, tình yêu giữa 2 người đã nảy nở rất tự nhiên.

Chuyện tình cảm sâu sắc của anh chị đã được báo cáo với 2 gia đình và tổ chức Đảng. Đồng chí Trường Chinh và Hoàng Quốc Việt- Thường vụ Xứ ủy Bắc Kỳ khi đó- đã đồng ý.

Năm 1939, khi Phạm Thị Vân 18 tuổi, Hoàng Văn Thụ cùng gia đình xuống nhà gái ở Hải Phòng xin hỏi cưới. Do nhiệm vụ cách mạng còn đầy khó khăn, gia đình đôi bên đều nhất trí đợi đến khi tình hình cách mạng khả quan hơn mới tính đến chuyện lễ cưới. Cả 2 người đều quyết định đặt lý tưởng giải phóng dân tộc lên trên tình yêu đôi lứa.

Sau hôm đó, Hoàng Văn Thụ lấy tên của người vợ mới đính ước đặt bí danh mới cho mình là Hồng Vân. Còn Phạm Thị Vân lấy họ của người chồng chưa cưới đặt bí danh mới là Hoàng Ngân. Điều đó như là một cách để họ thể hiện tình yêu trọn vẹn dành cho nhau.

Thực tiễn đã chứng tỏ tình cảm của đôi trai tài, gái sắc ấy thật lãng mạn và thủy chung. Chính tình yêu chân thành, cao thượng đã tiếp thêm sức mạnh giúp anh chị gắn bó, chia sẻ khó khăn, cùng hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ.

Hoàng Văn Thụ là mối tình đầu và duy nhất của Hoàng Ngân (hy sinh năm 1949). Bài thơ ra đời trong hoàn cảnh đặc biệt như vậy, ban đầu vốn không có nhan đề, được viết trên một chiếc quạt giấy gửi cho Hoàng Ngân.

Lúc đó chị cùng nhiều đồng chí khác đang bị giam bên trại tù nữ gần đấy. Ở một số sách, bài này có tên là “Nhắn bạn”.

Hiểu rõ về tác giả và xuất xứ bài thơ này, ta mới có thể hiểu đúng được tác phẩm.

Sáng tác theo thể thất ngôn bát cú Đường luật rất nghiêm cẩn, bài thơ đã làm toát lên chân dung tinh thần người chiến sĩ cách mạng kiên trung, khí phách hiên ngang, lẫm liệt đồng thời cũng là lời nhắn gửi tha thiết tới bạn bè đồng chí hãy hăng hái chiến đấu, giữ vững lòng trung thành với Đảng, với dân.

Phần trên, 6 câu đầu của bài thơ, tác giả tái hiện hình tượng người chiến sĩ cách mạng dù trong hoàn cảnh tù đày, bị gông cùm, xiềng xích, bị đánh đập dã man nhưng vẫn không mảy may nao núng.

2 câu đề nêu lên một nhận xét mang tính quy luật có ý nghĩa lịch sử và khái quát ở đời: “Việc nước xưa nay có bại thành”. 

Một khi đã lựa chọn con đường cứu nước, thực hiện hoài bão lớn lao mưu cầu lợi ích cho dân tộc, việc trọng đại “vá trời lấp bể” như vậy, từ xưa tới nay đã có biết bao người thực thi, có người thất bại, có người thành công là điều tất yếu.

Nhưng dù thất bại hay thành công, điều quan trọng nhất là người ấy phải “giữ trọn được thanh danh”, bảo toàn được tên tuổi mình sao cho trong sạch.

Vốn xuất thân từ một gia đình có truyền thống gia giáo và yêu nước, quan niệm sống này của tác giả có sự kế thừa tư tưởng “quốc gia hữu sự thất phu hữu trách” từ ngàn đời của ông cha ta. Một khi Tổ quốc lâm nguy, mọi người- dù là dân thường cũng đều phải có trách nhiệm.

Ở phần thực của bài, tác giả nói rõ chí hướng “phục thù” cứu nước “không hề nản” của bản thân cũng như của bao anh em, đồng chí khác nữa. Hay nhất trong bài là câu thơ: “Ngọc nát còn hơn giữ ngói lành”. “Ngọc nát” là nhãn tự hội tụ vẻ đẹp của cả bài thơ.

Nói đến “ngọc” là nói đến một loại trang sức đẹp đẽ, có giá trị cao được người đời rất quý trọng. Còn nói đến “ngói” là để chỉ thứ nguyên liệu làm từ đất nung dùng để lợp nhà.

Vật dụng này nếu có “lành”, nguyên vẹn trong xã hội đương thời cũng được đặt trong thế tương quan đối ngẫu ở 2 vế của câu thơ nhằm so sánh một bên là phẩm cách cao đẹp của người chiến sĩ cách mạng với một bên là lối sống bảo mạng vị kỷ của không ít kẻ không mấy giá trị.

Hình ảnh ẩn dụ: ngọc dù có “nát”, thân thể người cộng sản dù có bị hủy hoại cũng còn hơn hẳn“ ngói lành”, hơn cuộc sống cầu an của những kẻ vô trách nhiệm với non sông, dân tộc. Sự so sánh này thật đắt giá thể hiện một nhân cách sống vô cùng cao đẹp.

Cùng quan điểm này, hơn 600 năm trước, người anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi (1380- 1442)- nạn nhân của vụ thảm án Lệ Chi Viên- từng nói: “Ngọc dù bị đập nát quyết không hủy được sắc trong, trúc dù chặt gãy quyết không hủy được gióng thẳng”.

Tứ thơ của Hoàng Văn Thụ gặp gỡ ý tưởng của Nguyễn Trãi, cùng toát lên một triết lý sống, một nhân sinh quan “chết vinh hơn sống nhục”.

Quả thật, súng đạn của kẻ thù có thể cướp đi mạng sống người chiến sĩ nhưng tinh thần và nhân cách cao đẹp của các anh sẽ sáng mãi. 2 câu phần luận, tác giả nêu lên hoàn cảnh hiện tại của mình: “Thân dẫu lao tù lâm cảnh hiểm/ Chí còn theo dõi buổi tung hoành”.

Bị sa vào hoàn cảnh nguy nan “hùm thiêng thất thế” nhưng với bản lĩnh phi thường, người cộng sản đã coi nhà tù là môi trường thử thách, là lò nung tôi rèn ý chí.

Bọn đế quốc có thể giam giữ được thể xác con người nhưng ý chí bất khuất và tâm hồn khoáng đạt của người cộng sản thì vạn kiếp chúng cũng không thể giam giữ nổi.

Thể phách, chí hướng của các anh vẫn “tung hoành” rộng mở dọc ngang cùng trời đất với những ước mơ đẹp đẽ nhằm đưa đất nước thoát khỏi ách nô lệ của giặc ngoại xâm.

Phần cuối của bài thơ là 2 câu kết, thanh điệu bằng, trắc ở tiếng thứ hai trong câu 7 và câu 8, theo luật thơ Đường, tác phẩm đã có sự phá cách dùng 2 thanh trắc ở 2 âm tiết mở đầu 2 câu thơ cuối: “Bạn hỡi gần xa hăng chiến đấu/ Trước sau xin giữ tấm lòng thành”.

Đây có thể là sự ngẫu nhiên hay dụng ý riêng của tác giả? “Bạn hỡi” vừa là lời cảm thán mời gọi, nhắn nhủ đồng chí, bạn hữu gần xa cả trong và ngoài nhà tù- trong đó có người vợ chưa cưới của tác giả- vừa lại như lời lòng tự dặn lòng: Hãy giữ vững ý chí đấu tranh, giữ vẹn tấm lòng trung thành trước sau như nhất với Đảng, với dân. Câu kết của bài cô đọng, đanh chắc như một lời thề.

Lời thề ấy kết tinh phẩm chất cao thượng của một con người “phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất”: gươm đao hay sang giàu không thể cám dỗ, nghèo hèn không làm thay đổi, uy vũ không làm khuất phục.

Câu thơ ấy thêm một lần khẳng định ý chí kiên định của người cộng sản. Cho dù máy chém, cho dù “cái chết đã kề bên” nhưng người chiến sĩ ấy vẫn ngẩng cao đầu kiêu hãnh quyết không khuất phục.

Chỉ đến ngày mai thôi, với chủ thể trữ tình, cuộc sống sẽ không còn nữa, trái tim sẽ phải ngừng nhịp đập, đến thân thể cũng không còn vẹn nguyên nữa, vậy mà kỳ diệu thay, cả bài thơ thất ngôn bát cú Đường luật này không một câu từ nào, không một chút mảy may tư tưởng nào tác giả sợ hãi, lo lắng, oán thán, than khóc hay hối hận.

Tất cả từng câu thơ, từng chữ đều chói ngời ý chí, tình cảm, trí tuệ anh minh của một con người yêu nước hơn cả mạng sống bản thân, luôn tin ở mình, tin ở lý tưởng cao đẹp đã lựa chọn, tin ở tương lai tất thắng của cách mạng.

Tính độc đáo bài thơ này là ở chỗ: tuy là bài thơ tình yêu, tuy đối tượng tác giả hướng tới trực tiếp là người vợ chưa cưới nhưng cả bài thơ thấm đẫm nhiệt tình cách mạng, chói ngời tư tưởng của một người cộng sản chân chính.

Bài thơ thiên về lý trí bởi tác giả theo quan niệm “Thi dĩ ngôn chí, văn dĩ tải đạo”, làm thơ là để nói lên chí hướng của mình; văn chương có sứ mệnh truyền tải đạo đức, lẽ sống đẹp tới bạn đọc.

Bài thơ đúng là viên ngọc quý trong nền thơ ca cách mạng Việt Nam. Viên ngọc ấy chói ngời chất thép và tính chiến đấu đã tiếp thêm bao nghị lực, sức mạnh cho những người ở lại.

Đọc và suy ngẫm về bài thơ, chúng ta càng thêm ngưỡng mộ và cảm phục tác giả, nhà lãnh đạo trẻ tuổi vô cùng ưu tú của Đảng ta ở nửa đầu thế kỷ XX.

Tuy Hoàng Văn Thụ đã đi xa nhưng tinh thần, ý chí và phẩm cách sáng trong như ngọc của ông cùng với bài thơ “Nhắn bạn” gửi cho người vợ chưa cưới của mình, cũng như các đồng chí, trước lúc đi xa, nó tha thiết chân thành đã, sẽ còn sống mãi và là khúc biệt ly của người Cộng sản.

NGUYỄN THỊ THIỆN