Dấu ấn trăm năm gốm Nam Bộ

Gốm Nam Bộ với gốm Sài Gòn, Lái Thiêu, Biên Hòa, Vĩnh Long, gốm An Giang… ghi dấu thời gian, ôm ấp trong mình những câu chuyện qua từng nét vẽ, từng vết men, từng dáng hình dân dã mà đầy hồn cốt.

Gốm không chỉ là đất, mà mỗi loại gốm mang đặc trưng của từng địa phương là ký ức văn hóa được đánh thức, truyền tải những thông điệp ý nghĩa, nhắc nhở chúng ta những giá trị truyền thống mà ông cha đã xây dựng bao đời nay.

Nghề truyền thống gốm đỏ Vĩnh Long. Ảnh: NGUYỄN HOÀNG KHA

Kết tinh của văn hóa và bản sắc phương Nam

Có nhiều ý kiến khác nhau về lịch sử hình thành và quá trình phát triển của nghề gốm ở Nam Bộ.

Tuy nhiên, có nhà nghiên cứu cho rằng, nghề gốm ở đây được tính từ khi cư dân Việt ở miền Bắc, miền Trung vào lập nghiệp khoảng cuối thế kỷ XVII, sau đó một bộ phận người Hoa ở phía Nam Trung Quốc qua các đợt di dân, họ đã tụ lại để làm ăn, buôn bán, sản xuất và định cư lâu dài.

Trong cộng đồng ấy có những người giỏi nghề gốm và họ đã mang theo nghề đến mảnh đất phương Nam.

Trong khuôn khổ chương trình giới thiệu về di sản văn hóa Nam Bộ, với chủ đề “Gốm Nam Bộ- Dấu ấn trăm năm” do Thư viện số Nguyễn An Ninh tổ chức, TS Nguyễn Thị Hậu- Nhà khảo cổ học, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phát triển TP Hồ Chí Minh cho biết, bà là một trong những nhà nghiên cứu trực tiếp có mặt tại các cuộc khai quật khảo cổ lò gốm Hưng Lợi (năm 1997-1998). Khi đi tìm dấu tích lò gốm tại Quận 8, gò đất chất cao với nhiều mảnh gốm khác nhau.

Từ những mảnh gốm vỡ và di tích lò gốm còn sót lại, các nhà nghiên cứu đã phục dựng quá trình chế tạo gốm Sài Gòn cũng như nhận diện những đặc điểm, kỹ thuật, nguồn nguyên liệu, chất liệu trang trí mỹ thuật… trên gốm xưa.

Các sản phẩm từ gốm được trưng bày tại Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ.

TS Nguyễn Thị Hậu chia sẻ: Bắt đầu từng những năm 2000-2010, dòng gốm Nam Bộ gần như được hồi sinh ở 2 khía cạnh: Người ta chú ý đến tính độc đáo trên hoa văn của loại hình gốm Nam Bộ như nhìn tô con gà, có tàu lá chuối là người ta biết ngay gốm Lái Thiêu.

Men gốm có nhiều màu sặc sỡ, hoa văn trang trí kín hết cả đồ gốm, nhưng hòa hợp với nhau, với chủ đề phong phú, bình dân, mang điển tích hướng đến điều tốt đẹp, chữ nghĩa thể hiện mong muốn, dạy dỗ con cái hay có đề tài lịch sử về Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo…

Bên cạnh đó, nâng lên tính mỹ nghệ hiện đại, trên nền hình dáng hoa văn cổ bắt đầu phát triển mẫu mã mới rất hiện đại, thể hiện tư tưởng phóng khoáng của thời đại mới.

“Mỗi tác phẩm gốm là một câu chuyện- được kể bằng đường nét, màu men, họa tiết- phản ánh khát vọng vươn tới cái đẹp và cái thiện của con người. Từ hình ảnh phong cảnh, hoa lá, thú vật mang những ý nghĩa cát tường, tất cả đều được chọn lọc và thể hiện bằng tâm ý sâu sắc”- TS Nguyễn Thị Hậu nói.

Nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng mang đến góc nhìn hệ thống về gốm Cây Mai, một dòng gốm từng phát triển mạnh tại Chợ Lớn từ cuối thế kỷ XIX.

Gốm Cây Mai được biết đến với kỹ thuật đắp nổi độc đáo thay vì vẽ men như nhiều dòng gốm khác, hoa văn được nặn thủ công rồi mới tráng men, tạo chiều sâu và cảm giác sinh động như đang chuyển động trên bề mặt.

Xóm Lò Gốm nơi mà “Chơn vò vò Bàn Cổ xây trời”, suốt hơn 200 năm hình thành và phát triển, gốm Cây Mai nổi danh như một biểu tượng độc đáo của đất Sài Gòn- Gia Định, với các sản phẩm phục vụ đời sống thường nhật như lu, hũ, tiều, vại,... đến các sản phẩm sành men cao cấp như chóe, lư hương, chân đèn…

Dòng gốm Lái Thiêu thân thuộc từ cái chén, cái muỗng, cái chậu.

Bình Dương là cái nôi ra đời của dòng gốm Lái Thiêu- một dòng gốm gia dụng thân thuộc với hầu khắp các nơi trên khắp mảnh đất Nam Bộ từ cái chén, cái muỗng, cái chậu đến cái lu, cái hũ...

Lái Thiêu là mảnh đất mà cả 3 cộng đồng người Hoa Quảng Đông- Triều Châu- Phúc Kiến cùng nhau sáng tạo nên đặc trưng riêng cho dòng gốm Lái Thiêu.

Theo nhà sưu tầm Nguyễn Hữu Phúc- Hội trưởng Hội Cổ vật Thuận An, sự độc đáo của dòng gốm này không chỉ nằm ở kỹ thuật mà còn ở cái “tình” của người làm. Gốm Lái Thiêu sống bằng ký ức.

Gốm mang trong mình câu chuyện kể từ nếp nhà xưa, góc bếp, tiếng gà gáy sáng cho đến lễ cưới, ngày giỗ. Mỗi sản phẩm là một mảnh hồn dân gian, là tiếng nói của nghệ nhân gửi vào đất, hòa vào lửa.

CLB Nghiên cứu và Vinh danh văn hóa Nam Bộ chia sẻ với học sinh Trường THCS-THPT Hiếu Nhơn (Vũng Liêm) ý nghĩa của từng chén dĩa trong đời sống người Nam Bộ.

Khơi dậy sức sống cho gốm Nam Bộ

Nằm giữa hai con sông Tiền và sông Hậu, Vĩnh Long từ hàng ngàn năm qua đã được bồi đắp bởi lớp phù sa màu mỡ.

Những lớp phù sa ấy không chỉ nuôi dưỡng cây trái trĩu cành mà còn ban tặng cho người Vĩnh Long nguồn đất sét- nguyên liệu chính để làm nên các sản phẩm gạch ngói và gốm.

Xuất hiện cùng nhau như hình với bóng, họa sĩ Lê Triều Điển và nhà thơ Hồng Lĩnh nặng lòng với gốm Vĩnh Long.

Từ trước năm 1975, ở Tổ hội họa của tỉnh Vĩnh Long, họa sĩ Lê Triều Điển đã mon men lò gốm, sản xuất gốm bán.

Họa sĩ Lê Triều Điển tạo hình gốm tại làng gạch gốm Mang Thít, Vĩnh Long.

Họa sĩ Lê Triều Điển cho biết, đến sau năm 1990, những nghệ nhân Vĩnh Long mới khăn gói lên Bình Dương học làm gốm.

Gốm Vĩnh Long phải làm từ khuôn thạch cao rồi in, không thể đổ rót được bởi còn nhiều cặn phù sa. Chất liệu đặc biệt của Vĩnh Long là đốt lò bằng trấu. Lúc này các nước châu Âu rất chuộng gốm Vĩnh Long. Từ 1 lò gốm đầu tiên, phát triển lên 400-500 lò.

Nhà thơ Hồng Lĩnh nhớ lại: “Lần đầu tiên chúng tôi chở cả xe tải lên Sài Gòn triển lãm. Triển lãm “Tiếng nói của đất” năm 1999, cả thành phố sững sờ, hổng ai nghĩ đất nung chỉ làm gạch, làm chậu… mà có thể làm ra tác phẩm nghệ thuật”.

Nhà thơ Hồng Lĩnh- vợ họa sĩ Lê Triều Điển, nói: “Hổng ai nghĩ đất nung chỉ làm gạch, làm chậu… mà có thể làm ra tác phẩm nghệ thuật”.

Họa sĩ Lê Triều Điển chia sẻ, tỉnh Vĩnh Long đang có nhiều nỗ lực quảng bá gốm đỏ và đưa làng gạch gốm trở thành điểm du lịch độc đáo.

Một trong những nỗ lực đầu tiên là thực hiện Đề án Di sản đương đại Mang Thít, thực hiện Đường gốm đỏ và hoa dài nhất Việt Nam, Nhà gốm Tư Buôi đạt kỷ lục Việt Nam “Ngôi nhà 3 gian 2 chái truyền thống bằng gốm đỏ Vĩnh Long”.

Và mới đây, Hội đồng Thương mại và Công nghệ toàn cầu Ấn Độ vừa chứng nhận Khu du lịch Nhà gốm Tư Buôi thuộc Top 10 Thương hiệu uy tín xuất sắc toàn cầu.

Khu du lịch Nhà gốm Tư Buôi Vĩnh Long vừa được công nhận thuộc Top 10 Thương hiệu uy tín xuất sắc toàn cầu.

Trải qua hành trình trăm năm, gốm Nam Bộ đi qua nhiều thăng trầm và chuyển mình mạnh mẽ.

Thế hệ sau này với tình yêu và lòng nhiệt huyết, góp phần hồi sinh những điều giá trị truyền thống, làm cho nó trở nên phù hợp hơn với xã hội đương đại, để hòa nhập với thế giới bên ngoài nhưng cũng không đánh mất đi bản sắc của chính mình.

Tất cả nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị của gốm Nam Bộ, lưu giữ một phần hồn đất, hồn người của văn hóa phương Nam.

Bài, ảnh: PHƯƠNG THƯ