Cơm gạo thắt lại những mối dây 

Cứ mỗi lần đưa chuyên gia ra sân bay Cần Thơ về Hà Nội, Ino Mayu, người điều hành chương trình "Seed to Table" hỗ trợ cộng đồng phát triển kinh tế xanh tại Đồng Tháp, thường dùng cơm trưa với bè bạn ở xứ gạo trắng nước trong…". Wow, gạo ngon nhất thế giới ST24, ST25. The World's Best Rice ST25, xưa của Sóc Trăng, nay là "giai phẩm" của TP Cần Thơ hợp nhất rồi còn gì.

Vựa lúa

PGS.TS Võ Công Thành, từng ở Nhật, có lần mang 5kg gạo Koshihikari từ Nhật về Cần Thơ chỉ để anh em nghe nói tuyệt phẩm lúa gạo của xứ Phù Tang, dùng thử. Người Nhật có nhiều hình ảnh để nói về sự thần kỳ của loại gạo này, ngay cả khi là cơm nguội, cà nhuyễn trở thành bột trong khe - lấy đó làm bánh Koshi nhân đậu, nhân khoai cũng ngon lành.

Cánh đồng mẫu lúa ST của Anh Hùng Lao động Hồ Quang Cua.

Diện tích trồng lúa của Nhật giảm từ 1,458 triệu héc-ta xuống 1,454 triệu héc-ta, sản lượng giảm từ 7,294 triệu tấn xuống 7,280 triệu tấn trong hai năm nay. 7 tháng đầu năm nay, 21 triệu du khách thăm Nhật Bản, báo chí đưa tin tổng lượng tiêu thụ lương thực - thực phẩm và đồ uống tăng chóng mặt. Nhu cầu gạo của Nhật Bản tăng thêm ít gì cũng 100.000 tấn mỗi năm, giới chuyên gia dự đoán.

Thực ra công bằng mà nói giá gạo tăng ở Nhật do nhiều nguyên nhân: Sau những tháng mất mùa do biến đổi khí hậu, tâm lý tích trữ của người dân sau cảnh báo siêu động đất Nankai năm 2024 và lượng du khách nước ngoài (là dân ăn cơm gạo) tăng cao. Trong khi đó, từ tháng 6 năm 2024, lượng gạo tồn trữ của khu vực tư nhân ở Nhật đã giảm xuống mức thấp nhất kể từ năm 1999. Giá một bao 5kg gạo đã lên tới 3.000 yên (21 USD), tăng 60% so với cùng kỳ năm ngoái. Người mua tăng tích trữ thì giá càng leo thang.

Nhiều thông tin từ Nhật cho PGS.TS Võ Công Thành biết, nếu ông nghiên cứu sâu về lúa chịu mặn, chịu hạn, chịu ngập thì ở Nhật việc trồng lúa chịu nhiệt đang trở nên phổ biến. Nhật Bản là "siêu cường" xuất khẩu gạo chất lượng cao, do đó khi lô gạo 500 tấn giảm phát thải đầu tiên của Công ty CP Nông nghiệp Công nghệ cao Trung An (Công ty Trung An) xuất sang Nhật có giá 850 USD/tấn (FOB) hoặc trên 1.000 USD/tấn (CIF) thì đó là kỳ tích.

Doanh nhân Phạm Thái Bình từng xuất khẩu gạo ST 24 với giá 1.000 USD/ tấn. Ông Phạm Thái Bình, Chủ tịch HĐQT Công ty Trung An, cho biết: "Gạo Việt "xanh" phát thải thấp" đầu tiên sang Nhật Bản do Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam (VIETRISA) tổ chức tại TP Cần Thơ chiều ngày 5-6-2025 do công ty hợp tác với Tập đoàn Murase (Nhật Bản), vùng trồng tại tỉnh Kiên Giang, thuộc Đề án "Phát triển bền vững 1 triệu héc-ta chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp".

Nhật có tiêu chí kiểm soát hơn 600 hoạt chất để bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm và dư lượng thuốc bảo vệ thực vật. Để xuất khẩu gạo sang thị trường Nhật Bản, gạo từ Việt Nam phải đáp ứng nhiều tiêu chuẩn nghiêm ngặt, giảm phát thải chỉ là một trong số những tiêu chí của Nhật.

Tham dự Dự án Chuyển đổi chuỗi giá trị lúa gạo ứng phó với biến đổi khí hậu và phát triển bền vững tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long (TRVC), sau Công ty Trung An, các công ty từng được vinh danh khi tham gia từng nhận tổng giá giá trị tiền thưởng của TRVC là 200.000 AUD (tương đương hơn 3,1 tỉ đồng), được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng nhãn hiệu "Gạo Việt xanh phát thải thấp" với tổng lượng gạo 19.200 tấn - chắc chắn, các thương nhân xuất khẩu sẽ tạo bất ngờ.

Trong đó có Công ty TNHH XNK Chơn Chính được thưởng 73.285 AUD (tương đương 1,67 tỉ đồng), Công ty TNHH Lúa gạo Việt Nam 28.633 AUD (tương đương 456 triệu đồng), Công ty TNHH Xuân Phương Kiên Giang 22.075 AUD (tương đương 351,7 triệu đồng)…

Giảm "dấu chân" carbon

Kết quả vụ hè thu 2024, lợi nhuận trung bình của nông hộ đạt hơn 59% trong khi Dự án TRVC đặt ra mục tiêu đạt mức lợi nhuận tối thiểu 30% cho các nông hộ sản xuất nhỏ. Đã có công ty đạt giải thưởng trên 1 tỉ đồng với hơn 1.500ha lúa đạt mức giảm phát thải khí nhà kính trung bình 6,57 tấn CO2e/ha, lợi nhuận trung bình của nông hộ đạt hơn 68%.

Theo Ngân hàng Thế giới (WB), canh tác lúa chiếm 48% tổng lượng phát thải khí nhà kính và hơn 75% lượng phát thải khí metan (CH₄) của ngành Nông nghiệp. Phát triển lúa gạo theo hướng bền vững, ít phát thải đang trở thành yêu cầu cấp thiết để Việt Nam thực hiện các cam kết quốc tế về biến đổi khí hậu.

Dự án được triển khai từ năm 2023-2027 tại An Giang, Đồng Tháp và Kiên Giang. Trong vụ đầu tiên các doanh nghiệp đã liên kết với 12 hợp tác xã (HTX) và 27 tổ hợp tác, với tổng số hơn 1.700 nông hộ với diện tích hơn 6.100ha thực hiện theo quy trình sản xuất lúa bền vững.

Công ty Trung An được thưởng hơn 370 triệu đồng, với diện tích tham gia hơn 679ha, đạt mức giảm phát thải khí nhà kính hơn 3.100 tấn CO2, lợi nhuận cho nông hộ đạt hơn 43%. Công ty Cổ phần Tập đoàn ThaiBinh Seed tham gia với diện tích hơn 660ha, với 165 hộ dân tham gia tại An Giang, Kiên Giang và Đồng Tháp. Số tiền thưởng nhận được từ giảm phát thải hơn 318 triệu đồng, mức giảm phát thải khí nhà kính hơn 2.700 tấn CO2, lợi nhuận cho nông hộ đạt trên 53%.

8 doanh nghiệp tham gia dự án này với tổng diện tích 6.100ha và 1.719 nông hộ, tương đương hơn 4.000 nông dân. Các doanh nghiệp đã triển khai nhiều hoạt động hỗ trợ kỹ thuật và liên kết chặt chẽ với nông dân. Nông hộ tham gia dự án đạt lợi nhuận trung bình 59%, cụ thể Đồng Tháp 64%, An Giang 56%, Kiên Giang 54%, vượt mục tiêu của dự án đề ra, bà Trần Thu Hà, Giám đốc Dự án cho biết.

"Gạo Việt xanh phát thải thấp" không chỉ là nhãn hiệu thương mại mà còn là cam kết về trách nhiệm với môi trường và xã hội", TS. Bùi Bá Bổng, Chủ tịch Hiệp Hội Ngành hàng Lúa Gạo Việt Nam (VIETRISA), khẳng định.

Mô hình nông nghiệp thông minh

Quản lý rơm rạ trên đồng ruộng, làm gì nữa với nguồn rơm rạ và sản phẩm phụ đang thu hút sự tham gia của các doanh nghiệp. Theo ông Phạm Minh Thiện, CEO Công ty Thanh Bình, Đồng Tháp đang thực nghiệm mô hình tuần hoàn, tận dụng rơm trồng nấm, làm thức ăn cho bò. Trấu dùng ép viên xuất khẩu; cám vàng ép lấy dầu và bã làm thức ăn chăn nuôi.

Phụ phẩm gạo (gạo gãy, gạo tấm) làm bột. Ông Thiện từng bỏ cả triệu USD để nghiên cứu chuỗi sản phẩm sau thu hoạch lúa. Rất tiếc mô hình này nằm ngoài dự án TRVC và Dự án 1 triệu héc-ta lúa chất lượng cao, phát thải thấp.

Tương tự, các nông dân tham gia mạng lưới sản xuất gạo ST được Kỹ sư Hồ Quang Cua hướng dẫn cách sử dụng nấm tricoderma thúc đẩy quá trình biến rơm rạ thành phân hữu cơ, sử dụng vi khuẩn cố định đạm, nấm phân giải lân…  giảm chi phí sản xuất và phục hồi cộng đồng vi sinh trong đất có vẻ như còn một khoảng cách với những dự án lớn.

Kỹ sư Hồ Quang Cua, người nhen nhóm và có tầm nhìn xa về mô hình lúa thơm - tôm sạch, ẩn nhẫn sử dụng vi sinh, nấm để tăng độ phì nhiêu của đất, dùng nấm trắng, nấm xanh, chế phẩm sinh học để bảo vệ cây trồng theo bài bản tổng quản thổ mục.

Năm ngoái, ở bán đảo Cà Mau thống kê diện tích: Kiên Giang là nơi có diện tích lúa - tôm lớn nhất, hơn 100.000ha, Bạc Liêu khoảng 46.000ha, Cà Mau khoảng 38.000 ha... Vùng lúa - tôm của nông dân do Kỹ sư Cua hướng dẫn đã liên kết lại, cùng kiểm soát soát nguồn nước, thiên địch và thực hiện các biện pháp sử dụng chế phẩm sinh học. Tuy nhiên, vẫn là diện tích khiêm tốn.

Ông Phạm Thái Bình đề nghị chọn gạo ST25 là giống tiêu biểu làm thương hiệu gạo quốc gia. Tuy nhiên, thương hiệu gạo ST đang bị thao túng, làm giả nhãn hiệu tới mức công an phải vào cuộc. Kỹ sư Hồ Quang Cua, người đã dành 25 năm nghiên cứu giống lúa ST, đề nghị kết nối mọi thứ vận hành theo chuỗi trước khi bàn tới chuyện này. 

Các chuyên gia cho rằng, mô hình tôm - lúa xứng đáng được công nhận là mô hình nông nghiệp thông minh, thích ứng xu hướng phát triển bền vững, cần có sự đầu tư hoàn chỉnh số hóa mô hình nông nghiệp thông minh này và định vị từng vùng trồng theo chuỗi và kết nối dự án 1 triệu héc-ta lúa chất lượng cao, phát thải thấp.

Với những bằng chứng trong hàng chục năm qua, người đời có thể bỏ quên vai trò người dẫn dắt mô hình tiên phong này, không sao cả. Nhưng nếu có một cách nhìn khác về những mô hình tiên phong, kết nối nguồn lực, chắc chắn lượng gạo xuất khẩu vào những thị trường có yêu cầu cao như thị trường Nhật sẽ có những bước nhảy vọt.

Và, điều đó cũng sẽ thuận lợi hơn cho quá trình số hóa - minh bạch hóa hệ thống canh tác, vùng trồng thông minh, gia tăng hiệu quả phòng vệ thương mại trước nạn hàng giả; cuộc đấu tranh chống nạn gạo giả gạo ST cũng sẽ tốt hơn.

Theo CHÂU LAN/ Báo Cần Thơ