Người phụ nữ kiên cường "Chào xuân giữa dãy còng đôi..."

Tại TP Vĩnh Long, cũng như trung tâm TP Hồ Chí Minh (từ Quận 5 đi lên Quận 10, 11) có con đường khá lớn, chạy qua 3 quận mang tên người nữ chiến sĩ Nguyễn Thị Nhỏ từ quê hương Long Hồ- Vĩnh Long lên hoạt động vùng Chợ Lớn- nguyên Phó Bí thư đầu tiên của Tỉnh ủy Chợ Lớn, người chiến sĩ cộng sản nổi tiếng gan dạ, kiên cường trong hoạt động, lãnh đạo phong trào cách mạng.

(VLO) Tại TP Vĩnh Long, cũng như trung tâm TP Hồ Chí Minh (từ Quận 5 đi lên Quận 10, 11) có con đường khá lớn, chạy qua 3 quận mang tên người nữ chiến sĩ Nguyễn Thị Nhỏ từ quê hương Long Hồ- Vĩnh Long lên hoạt động vùng Chợ Lớn- nguyên Phó Bí thư đầu tiên của Tỉnh ủy Chợ Lớn, người chiến sĩ cộng sản nổi tiếng gan dạ, kiên cường trong hoạt động, lãnh đạo phong trào cách mạng.

Chân dung bà Nguyễn Thị Nhỏ.

Người phụ nữ thành công “móc nối” từ các cơ sở

Nguyễn Thị Nhỏ còn gọi là Sáu Nhỏ, Sáu Điếc (sinh năm 1909) là con một gia đình tiểu thương tại làng Long Hồ (nay là xã Long An- Long Hồ). Cha mẹ bà là ông Nguyễn Văn Vững và bà Tống Thị Tòng- tiểu thương yêu nước đến vùng đất Long Hồ để làm ăn, lập nghiệp.

Bà sinh trưởng trong gia đình giàu truyền thống cách mạng, nhiều anh em tham gia hoạt động cách mạng từ trẻ.

Trong đó, anh trai là Nguyễn Văn Nhung- một trong những người thành lập Chi bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội (VNTNCMĐCH) đầu tiên ở tỉnh Vĩnh Long- và chị ruột Nguyễn Thị Phụng- một đảng viên hoạt động tiêu biểu ở Chợ Lớn.

Bà đã sớm chịu ảnh hưởng giáo dục của gia đình về tư tưởng yêu nước, căm thù bọn thống trị, gây bất công với nhân dân.

Tháng 3/1926, phong trào học sinh- sinh viên và quần chúng lao động từ khắp Nam Kỳ rầm rộ xuống đường để tang nhà ái quốc Phan Chu Trinh mất ở Sài Gòn. Bà tham gia những cuộc xuống đường này ngay tại Sài Gòn với một lòng nhiệt thành sẵn có.

Năm 1927, bà được kết nạp vào Chi bộ VNTNCMĐCH ở Sa Đéc; sinh hoạt chung với những nhà cách mạng nổi tiếng như: Hà Huy Giáp, Nguyễn Văn Phát và thường xuyên liên lạc với Châu Văn Liêm- lãnh tụ của Đảng ở Sài Gòn và Long Xuyên.

Đầu năm 1929, bà được cử đi học lớp huấn luyện chính trị do Kỳ bộ VNTNCMĐCH Nam Kỳ tổ chức tại Hong Kong. Lớp học do các ông Phạm Văn Đồng, Châu Văn Liêm, Nguyễn Kim Cương trực tiếp phụ trách.

Nhờ hăng say học tập và thông minh, Nguyễn Thị Nhỏ tiếp thu nhanh, nắm vững các nguyên lý cách mạng cơ bản, được các đồng chí lãnh đạo VNTNCMĐCH tỉnh Sa Đéc (do Nguyễn Văn Phát là Bí thư) rất tín nhiệm.

Giữa năm 1929, bà cùng ông Nguyễn Văn Phát (lúc này 2 người vừa hứa hẹn kết duyên vợ chồng) được điều lên công tác tại cơ quan Kỳ bộ Nam Kỳ đóng ở số nhà 14- đường Lacađơ (sau thuộc Quận 5 vùng Chợ Lớn). Lúc lên đường, bà hẹn anh Phát “đợi cách mạng thành công mới tổ chức đám cưới để lo làm tròn nhiệm vụ”.

Ở Chợ Lớn và Sài Gòn, bà Nguyễn Thị Nhỏ và một số đồng chí chịu trách nhiệm cộng tác biên tập, in và phát hành báo “Công- Nông- Binh”- tờ nội san “Bôn-sê-vích” và tài liệu Đại hội lần thứ nhất của VNTNCMĐCH.

Công việc đang tiến triển, địch đánh hơi, phát hiện ra cơ quan Kỳ bộ VNTNCMĐCH Nam Kỳ. Ngày 23/9/1929, các anh chị em bị tên Sường (tức Hồ Cao Cương trong cơ quan Kỳ bộ) chỉ điểm, do đó, bà và các đồng chí Nguyễn Văn Phát, Trần Ngọc Quế bị mật thám Pháp bắt.

Trong đợt này, chúng còn bắt ông Nguyễn Kim Cương- Ủy viên BCH Kỳ bộ và Phạm Văn Đồng- là Bí thư Kỳ bộ VNTNCMĐCH ở Nam Kỳ.

Bắt được bà, thực dân Pháp đưa giam ngay Khám Lớn Sài Gòn. Chúng đã dùng nhiều thủ đoạn tra tấn dã man như quay điện, ném vào thùng phuy đậy nắp rồi dùng chày nện bên ngoài, đấm đá… song bà nhất quyết không khai nửa lời.

Bà và ông Phát một mực khai nhận là vợ chồng, chủ ngôi nhà 14 đường Lacadơ và bà là người ở tỉnh lên Sài Gòn làm công việc nội trợ gia đình.

Những đòn tra tấn của bọn cai ngục làm tai bà về sau thường mưng mủ, các đồng chí và bạn tù về sau hay gọi bà là Sáu Điếc. 

Và, bà điếc luôn trước những đòn cám dỗ, mua chuộc của kẻ thù. Được 6 tháng, bọn mật thám buộc phải thả, khi không đủ chứng cớ. Riêng ông Nguyễn Văn Phát, chúng còn tình nghi, nên tiếp tục giam giữ.

Tranh thủ lúc được tha, bà liên lạc ngay với ông Châu Văn Liêm (tên lúc này là Việt) là Bí thư Kỳ bộ thay ông Phạm Văn Đồng đã bị thực dân Pháp bắt. Được biết VNTNCMĐCH đã giải tán, An Nam Cộng sản Đảng được thành lập, bà càng phấn khởi lao ngay vào nhiệm vụ.

Lấy lý do thăm chồng, bà được tổ chức cử vào Khám Lớn Sài Gòn liên lạc, truyền đạt chủ trương, quyết định của Đảng từ ngoài vào nhà tù. Các ông Tôn Đức Thắng, Phạm Văn Đồng và một số cán bộ của Đảng trong Khám Lớn, nhận được quyết định kết nạp vào An Nam Cộng sản Đảng là nhờ bà Nguyễn Thị Nhỏ đã ngụy trang kỹ các tài liệu này đem quyết định vào trong trại giam.

Ngày 3/2/1930, cả 3 tổ chức cộng sản ở 3 miền được thống nhất, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, Nguyễn Thị Nhỏ là một trong số đảng viên đầu tiên ở Nam Kỳ đứng vào hàng ngũ Đảng tại phía Nam.

Ngày 4/6/1930, Đảng tổ chức nhiều cuộc biểu tình, đưa nông dân đấu tranh trực diện với địch đòi giảm sưu thuế, trong đó có cuộc biểu tình lớn tại Đức Hòa, Chợ Lớn.

Ông Châu Văn Liêm, trực tiếp lãnh đạo cuộc biểu tình bị địch bắt và bị sát hại. Xứ ủy Nam Kỳ cử Lê Quang Sung và bà phụ trách trực tiếp Tỉnh ủy Chợ Lớn thay Châu Văn Liêm, lãnh đạo ổn định tình hình đấu tranh.

Là Phó Bí thư đầu tiên của Tỉnh ủy Chợ Lớn

Nhận nhiệm vụ mới do Đảng phân công, bà Nguyễn Thị Nhỏ trực tiếp đi xây dựng cơ sở ở huyện Đức Hòa (lúc này huyện Đức Hòa thuộc tỉnh Chợ Lớn).

Chị đã lập ra Chi bộ Đảng đầu tiên ở làng Thạnh Lợi (Đức Hòa); đi diễn thuyết kêu gọi quần chúng đứng lên làm cách mạng tại làng Tân Phú, khu vực chợ Rạch Nhum v.v…

Tại cuộc họp của Đảng bộ tháng 11/1930 ở làng Long Hiện (Bến Lức), ông Lê Quang Sung được bầu Bí thư Tỉnh ủy, bà Nguyễn Thị Nhỏ được bầu Phó Bí thư đầu tiên Tỉnh ủy Chợ Lớn từ tháng 11/1930.

Lúc này, địch đánh phá phong trào cách mạng vừa mới hồi phục, truy lùng rất gắt gao các chiến sĩ cộng sản. Bà Sáu Nhỏ phải luôn thay hình đổi dạng, hoạt động nhiều nơi khác nhau.

Bà về lại Đức Hòa, nhận làm con nuôi một gia đình là cơ sở cách mạng, có lúc cải dạng làm cô giáo để hoạt động. Bà có tài diễn thuyết khéo léo, biết xây dựng các cơ sở bí mật của Đảng. Vì vậy, mật thám Pháp rình rập nhiều nơi trong tỉnh nhưng vẫn không tìm ra được manh mối của Tỉnh ủy Chợ Lớn.

Giữa năm 1931, nhiều cơ sở đảng của Chợ Lớn bị địch phá vỡ, nhiều đồng chí cốt cán của Xứ ủy Nam Kỳ bị bắt. Nhiều cán bộ cao cấp của Đảng tại Nam Kỳ họp và bàn quyết định khôi phục lại Xứ ủy lâm thời. Bà Sáu Nhỏ được Xứ ủy quyết định bổ sung BCH Xứ ủy lâm thời.

Lúc đó, bà vừa vào tuổi 22, song đã qua nhiều thử thách ác liệt nhất khi Đảng ta mới ra đời. Tháng 11/1931, Bí thư Tỉnh ủy Chợ Lớn Lê Quang Sung bị sa vào tay thực dân Pháp, bà chịu trách nhiệm chính là Phó Bí thư lãnh đạo, khôi phục và phát triển phong trào ở tỉnh Chợ Lớn.

Cuối năm 1931, trong chuyến công tác từ Chợ Lớn vào Sài Gòn, bà lại bị địch phục kích vây bắt. Lọt vào tay địch lần thứ hai, bà bị tra tấn man rợ hơn trước.

Chúng áp dụng cực hình treo ngược bà lên trần nhà vừa đánh, vừa xối nước muối ớt lên mình, dùng roi điện gí vào thân thể, nung đỏ lưỡi thép ép vào da thịt, mà chúng gọi là “ăn chả rán”.

Nhưng, tất cả đều vô hiệu trước con người đã gai góc, không còn biết sợ kẻ thù thực dân là gì. Biết bà là một nhân vật quan trọng, chúng đem nhiều chiến sĩ cộng sản của ta bị bắt ra đối chất để tìm manh mối.

Đồng chí Hà Huy Giáp trong Xứ ủy Nam Kỳ bị chúng bắt đưa ra đối chất với bà, kể lại :“Thái độ của chị Nguyễn Thị Nhỏ lúc ấy thật là gan góc. Tôi bị bắt giam ở bót Pô-lô trong Chợ Lớn. Chúng đem về Catina đối chất với chị.

Catina là cơ quan tra tấn lớn nhất của thực dân Pháp ở Nam Kỳ. Chỉ cần một cái gật đầu của chị Sáu Nhỏ là tôi sẽ phải lên máy chém”. Vậy mà âm mưu của chúng không thể thành khi tra tấn, cùng đưa các chiêu ra dụ dỗ Nguyễn Thị Nhỏ.

Trong Khám Lớn, bà vẫn tự tin, bàn bạc với bạn tù tìm nhiều cách hoạt động, thành lập Ban trật tự trong khám để vận động tù nhân đấu tranh với địch, giành giật quyền lợi tối thiểu cho sự sống của tù nhân.

Trong đó có cuộc đấu tranh ngày 20/11/1931, cả Khám Lớn Sài Gòn nổi dậy la hét, phản đối việc thực dân Pháp đưa đi xử tử người cộng sản trẻ tuổi Lý Tự Trọng.

Trong tù, bà vẫn cùng bạn tù tổ chức ca hát, tuyệt thực, đấu tranh đòi địch mở khóa còng cho số chị em bị còng quá hạn, bị kiệt sức.

Bà và nữ đồng chí Bảo Lương cùng sáng tác bài thơ “Xuân về” trong nhà tù Côn Đảo tràn đầy tính lạc quan, nay ta vẫn còn lưu: “Chào xuân giữa dãy còng đôi/ Quà xuân, mấy quả tim sôi máu hồng; Cảm xuân, réo rắt tơ lòng/ Vui xuân, ta hãy hẹn cùng xuân sau”.

Sáng 2/9/1933, thực dân Pháp đưa 120 chiến sĩ cộng sản ra xử tại phiên tòa “Đại hình đặc biệt” ở Sài Gòn.

Nguyễn Thị Nhỏ và các đồng chí Ngô Gia Tự, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Chí Diễu, Phạm Hùng, Lê Văn Lương v.v… bị thực dân Pháp đưa ra phiên tòa xét xử kéo dài từ ngày 2-  9/5/1933.

Nguyễn Thị Nhỏ là phụ nữ duy nhất đứng lên tố cáo đanh thép chế độ tàn bạo của thực dân Pháp, bác bỏ lời buộc tội với ý đồ vu cáo Đảng Cộng sản Đông Dương. 

Ngày 9/5/1933, thực dân Pháp tuyên án tử hình 8 người, trong đó có Phạm Hùng, Lê Văn Lương, Lê Quang Sung, Nguyễn Thị Nhỏ và đày 8 người cộng sản ra lao tù Côn Đảo, 11 người với mức án khổ sai, chung thân, 79 án tù từ 5- 20 năm tù, sau đó bà và nhiều đồng chí bị đày đi Côn Đảo.

Ngôi trường tiểu học mang tên Nguyễn Thị Nhỏ tại TP Hồ Chí Minh.

Vụ án này gây chấn động chính trị mạnh trong toàn Nam Kỳ và lan rộng gây làn sóng bất bình trong nhân dân tiến bộ thế giới.

Do sức ép dư luận trong nước và ở Pháp, với sự can thiệp của luật sư tiến bộ người Pháp Cancelleri, sau đó, Pháp buộc phải hạ mức án của 8 án tù tử hình xuống còn khổ sai chung thân, riêng Nguyễn Thị Nhỏ lãnh án 15 năm tù khổ sai.

Ngày 16/5/1933, thực dân Pháp đưa tàu Ácmăngrútsô với 33 lính Pháp áp tải, đã bí mật rời Cảng Sài Gòn, đưa 89 tù nhân, trong đó có Nguyễn Thị Nhỏ ra nhà tù Côn Đảo.

Khi phong trào Đông Dương đại hội phát triển mạnh, giữa năm 1935, một đoàn đại biểu Mặt trận Bình dân Pháp đi thị sát các nhà tù ở Đông Dương.

Trong đoàn có nhà báo tiến bộ Pháp tên Louis Marie Ferreux. Được tiếp xúc với nhà báo này, bà đề nghị ông viết bài tố cáo chế độ thực dân Pháp ở Đông Dương.

Nhờ sự vận động tích cực của nhà báo Pháp và tổ chức quốc tế Công hội Đỏ, tháng 7/1935, Toàn quyền Đông Dương buộc phải ra lệnh đặc xá cho Nguyễn Thị Nhỏ trở về.

Tuy nhiên, đây chỉ là sự bắt buộc với nhà cầm quyền Pháp ở Đông Dương để tha án cho các chiến sĩ Cộng sản. Chúng chỉ tha bà khi biết bà bị tra tấn đến cùng kiệt.

Bà Sáu Nhỏ được trở về quê Vĩnh Long và bị chúng theo dõi, quản thúc cho đến sau Nam Kỳ khởi nghĩa. Đến năm 1946, do sức khỏe quá yếu vì bị tra tấn, ngày 21/11/1946, bà Nguyễn Thị Nhỏ đã vĩnh biệt chồng là ông Nguyễn Văn Phát (lúc đó là Chủ tịch UBND tỉnh Vĩnh Long) và các con.

Ghi nhớ công ơn nữ Phó Bí thư Tỉnh ủy Chợ Lớn gan dạ, kiên cường nhiều năm hoạt động cách mạng, ngày 4/4/1985, UBND TP Hồ Chí Minh quyết định đổi tên đường Nguyễn Công Trừng ở Quận 5, Quận 10, Quận 11 thành đường Nguyễn Thị Nhỏ, đúng dịp kỷ niệm 10 năm ngày giải phóng miền Nam.

PHẠM BÁ NHIỄU