Ngược xuôi sông nước miền Tây

Mùa nước đổ, các dòng sông Cửu Long tràn bãi bờ, ngầu đục phù sa, nước từ thượng nguồn các tỉnh An Giang, Đồng Tháp đi xuống hạ nguồn Cần Thơ, Vĩnh Long và hòa cùng biển lớn. Càng cuối mùa con nước càng chảy mạnh, người dân đồng bằng canh nước rút chuẩn bị cày xới, dọn đất gieo sạ lúa, trồng màu, từng bầy cá theo nước cuống quýt ra sông.

Lòng sông bây giờ có cả một kho báu sản vật đầy ắp cá tôm, mang đến nguồn sinh kế lớn cho người dân sống bằng nghề chài lưới. Cùng những chuyến hàng đường sông giao thương tấp nập, hoạt động du lịch mùa nước nổi cũng nhộn nhịp, sôi động hẳn lên…

Kỳ 1: Ngược dòng chuyện sông nước mưu sinh

Theo con nước, theo con gió, theo những khát khao “đi để hiểu sông quê mình”, chúng tôi lên chuyến tàu ngược xuôi sông nước miền Tây, “qua mấy khúc sông” ngắm nhìn “doi vịnh chiều hôm”, chạm vào đời sống sông nước cùng những câu chuyện mưu sinh hào sảng nhưng cũng đầy trăn trở, nhọc nhằn.

Mùa nước nổi năm nay được nhận định “lũ cao hơn trung bình nhiều năm”, trong 10 năm gần nhất, vùng ĐBSCL có xu hướng lũ nhỏ, trung bình, thậm chí “đói lũ”. Thời gian này, trên sông Cửu Long từ hạ nguồn sông Tiền, sông Hậu đi lên thượng nguồn chỉ “có nước” chạy ngược trên dòng chảy xiết.

Chợ nổi trên sông là nét văn hóa đặc sắc còn tồn tại trong nhịp sống hiện đại.

Dòng sông mang nước đi nơi nào?

Khi chúng tôi ngược dòng lên thượng nguồn, ông Bùi Văn Lướt (bảy Vinh)- lão nông nuôi cá lồng bè hơn 30 năm trên sông Tiền thuộc xã Long Điền (tỉnh An Giang), cảnh báo nước đang đổ mạnh, thêm gió mùa đông bắc… “Mùa này sông chỉ đổ một dòng ra biển.

Tàu lên Cao Lãnh, Tân Châu… chỉ đi nước ngược. Hao tốn nhiên liệu, mất nhiều thời gian. Tài công phải từng trải và am hiểu sông nước lắm”- ông bảy Vinh bảo vậy.

Chủ tàu Đoàn Tấn Lộc kiêm lái tàu từng bán xe hơi sắm chiếc tàu tải trọng hơn 1 tấn này, cho phép chở đến 12 người. Với tình yêu sông nước sẵn trong máu “hồi nhỏ tui từng theo ghe cùng ba má mua bán lúa, dưa hấu, trái cây… tận Cà Mau, Châu Đốc”.

Sau nhiều bôn ba đó đây, anh muốn tận dụng chuyên môn nghiệp vụ du lịch của mình làm tour tuyến đường sông đưa du khách du ngoạn, khám phá văn hóa sông nước. Từ sông Cổ Chiên chiếc tàu nương theo con nước nhập vào sông Tiền, vượt dòng chảy xiết dưới cầu Mỹ Thuận, anh Lộc miết máy tàu 12 sức ngựa vọt lên theo hướng Cao Lãnh rẽ sóng băng băng.

Một khúc sông Cái Nhỏ nhộn nhịp trên bến dưới thuyền.

Sông Mekong khi vào Việt Nam được gọi là sông Cửu Long, vì nó đổ ra biển Đông theo 9 cửa sông: Cửa Tiểu, Cửa Đại, Ba Lai, Hàm Luông, Cổ Chiên, Cung Hầu, Định An, Ba Thắc (nay đã bị bồi lấp) và Trần Đề.

2 sông lớn là sông Tiền (có nghĩa là “sông trước”) và sông Hậu (là “sông sau”), đón nhận nhiều nước nhất chảy từ Campuchia vào Việt Nam. Việc định vị “trước” và “sau” này hầu như không có ý nghĩa gì khi nhìn vào bản đồ vệ tinh của vùng ĐBSCL. Cách giải thích nếu chúng ta đi từ TP Hồ Chí Minh xuống ĐBSCL sẽ gặp sông Tiền trước và sông Hậu sau, có lẽ hợp lý.

Trong 6.000 năm hình thành nên ĐBSCL phì nhiêu, màu mỡ, dòng Mekong bồi đắp cho đồng bằng ngày càng nở thêm ra. Đó là quá trình, theo cách nói của ThS Nguyễn Hữu Thiện- chuyên gia nghiên cứu độc lập về sinh thái ĐBSCL, của một dòng sông tự nhiên không đứng yên.

Trong quá khứ, khi mỗi năm sông Mekong hiền hòa miệt mài mang về khoảng 160 triệu tấn bùn và 30 triệu tấn cát, thì sạt lở- bồi đắp là tự nhiên và bồi đắp luôn nhiều hơn sạt lở. Kết quả là đồng bằng luôn nở ra, tiến về phía Biển Đông khoảng 16 m/năm, về hướng mũi Cà Mau 26 m/năm.

Tuy nhiên, quá trình tự nhiên đó đã và đang gặp nhiều “chướng ngại vật”, hạt phù sa không xuôi theo con nước chu du về đồng bằng, dòng “nước đói” trở nên hung hãn “ăn” vào bờ. Đồng bằng gia tăng sạt lở.

Theo Cục Quản lý tài nguyên nước (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), lưu vực sông Cửu Long là một trong các lưu vực sông lớn của Việt Nam, tài nguyên nước mặt với lượng mưa khoảng 1.300-2.400mm, tổng lượng dòng chảy trung bình hàng năm khoảng 500 tỷ mét khối, trong đó khoảng 23 tỷ mét khối được hình thành trong ĐBSCL, 477 tỷ mét khối từ trung thượng lưu sông Mekong chảy vào.

Lưu lượng và dòng chảy dồi dào đó mang lại nhiều lợi ích thiết thực. Tuy nhiên, dòng sông cũng nhiều biến động, khi lũ lớn có thể gây ngập, còn mùa cạn dòng chảy giảm mạnh làm tăng nguy cơ xâm nhập mặn, thiếu nước ngọt cho sinh hoạt và sản xuất nông nghiệp. Thế nên, nguồn nước từ Mekong còn tác động đến sinh kế, sản xuất lúa, trái cây và thủy sản của hàng triệu người dân ĐBSCL.

Nơi dòng sông chảy qua

Trong chu kỳ thủy văn thường niên của ĐBSCL, hệ thống sông Cửu Long chịu tác động đồng thời từ 2 chế độ nước: dòng chảy lũ theo mùa từ thượng nguồn và dao động triều bán nhật từ Biển Đông.

Vào mùa nước đổ (từ khoảng tháng 7-11 hàng năm), lưu lượng lũ từ Campuchia dâng cao liên tục, tạo mực nước nền lớn và ổn định, khiến biên độ dao động triều giảm đáng kể, đặc biệt ở vùng đầu nguồn. Chính vì thế, không phải nước “chỉ đổ một dòng ra biển” như người dân thường thấy, mà đó là hiện tượng triều bị “làm mờ”, điển hình của chế độ sông- biển giao thoa, chỉ xuất hiện rõ rệt trong mùa nước đổ ở ĐBSCL.

Anh Thanh sống bằng nghề chài lưới trên sông Tiền, cho biết năm nay nước cao gió lớn, cá tôm chưa nhiều.

Tránh con nước đạp mạnh, từ sông Tiền tàu chúng tôi rẽ bánh lái vào nhánh sông Cái Nhỏ thuộc tỉnh Đồng Tháp, dọc đôi bờ là ngút ngàn vườn cây ăn trái xanh tốt trong đê bao, trên mặt nước người dân tận dụng nuôi cá lồng bè dày đặc, chạy dài gần cả tuyến sông. Đó cũng là cảnh quan quen thuộc và phổ biến dọc các tuyến sông Tiền, sông Hậu, sông Cổ Chiên… mà tàu chúng tôi đi qua.

Những lồng bè trên sông thả nuôi cá điêu hồng, rô phi… vì “dễ bán”, vòng quay vốn nhanh, thuận lợi mỗi vụ lãi vài chục đến cả trăm triệu đồng tùy thời điểm và giá cả. Còn những vùng cù lao, bãi bồi thường nuôi cá lóc, cá tra trong mương, ao là chủ yếu. Đối tượng thả nuôi cũng có đặc thù riêng từng vùng sông, như ở Vĩnh Long có gần 1.200 lồng bè đang thả nuôi cá với sản lượng khoảng 4.330 tấn/năm.

Riêng khu vực xã cù lao An Bình chiếm tới 98% tổng số lượng lồng bè của cả tỉnh, một số người nuôi thành công với các loại cá đặc sản như: cá éc, cá cóc, lăng nha… Vùng nuôi cá lồng bè sông Mỹ Luông (tỉnh An Giang) còn có đặc sản: cá he, cá hú, cá chạch, cá chốt… Ngược lên thượng nguồn, vùng Vàm Nao, làng bè Châu Đốc tồn tại hơn 70 năm, từng nổi danh với con cá ba sa một thời. Khi thị trường cá ba sa thoái trào, nhường chỗ cho con cá tra thì làng bè cũng chuyển hướng nuôi đa dạng hơn và mở dịch vụ đón khách lên bè.

Đến Châu Đốc hôm nay, du khách còn được “selfie”, chụp ảnh lưu niệm với tượng cá ba sa vượt trên sóng nước, mà từ năm 2003, tỉnh An Giang đã cho dựng lên như một sự tri ân đối với loài cá từng giúp bao hộ dân nuôi cá đổi đời, từ bàn tay trắng làm nên cơ nghiệp, từ chiếc bè nhỏ trở thành những “tỷ phú sông nước”. Xa hơn về phía làng chài ven biển Nam Bộ, ngư dân còn lập miếu, xây lăng thờ cá Ông.

Người dân tin rằng cá Ông (hay còn gọi cá voi) giữa đại dương, là vị thần hộ mệnh nâng đỡ họ qua bao mùa sóng gió. Với người miền Tây, thiên nhiên không chỉ là nơi tìm kế mưu sinh, mà còn là bạn đồng hành. Họ thờ cá Ông, dựng tượng cá ba sa, cua biển, tôm… như một cách kể lại hành trình sinh kế gắn liền với nước, với sóng, với những gì nuôi sống họ từ đời này sang đời khác.

Chuyện gần chuyện xa khi tàu chạy tốc độ đều đều, bất thình lình chủ tàu thông báo “trật bánh lái, do va phải bãi bồi khơi nước”. Khi tàu neo lại cạnh bè cá, những người làng xóm cũng xúm lại hỗ trợ sửa chữa. Nhiều người nuôi cá bè trên sông Cái Nhỏ mong muốn làm mô hình du lịch như làng bè ở Châu Đốc, hay cù lao Tân Lộc (TP Cần Thơ) để khách tham quan, cho cá ăn, dỡ chà.

Chuyện sơn bè cho đẹp xanh đỏ vàng dễ ợt, cái họ cần là “hổng biết bắt đầu từ đâu” để vừa mở dịch vụ trải nghiệm cho khách, vừa giữ cho con cá khỏe, dòng sông sạch, giúp nghề nuôi cá sống bền cùng sông nước miền Tây. Chủ tàu Lộc mê lắm, bảo anh cũng đang đi tìm những địa điểm, dịch vụ làng nghề gắn với sông nước để thiết kế tour, tăng trải nghiệm sông nước cho khách du lịch.

Và điều đó đến thật bất ngờ trong chặng dừng chân tiếp theo, mà những người bạn Chợ Mới dành cho chúng tôi ở làng bè sông Mỹ Luông…

Bài, ảnh: TRẦN PHƯỚC

(Còn tiếp)