Nghệ nhân Lâm Phên- miệt mài giữ gìn bản sắc dân tộc Khmer

Men theo tuyến lộ nhựa cách Khu danh thắng ao Bà Om khoảng 2km, chúng tôi tìm đến nhà Nghệ nhân ưu tú (NNƯT) Lâm Phên. Trong căn nhà ở làng quê xã Song Lộc, những bộ trang phục dân tộc Khmer, các loại mão, mặt nạ và nhiều loại nhạc cụ truyền thống… được trưng bày nổi bật. Đặc biệt, phía bên hiên nhà là khu chế tác mão, mặt nạ và nhạc cụ với nhiều sản phẩm sắp hoàn thiện.

NNƯT Lâm Phên chăm chút cho từng sản phẩm mặt nạ, nghề thủ công mỹ nghệ truyền thống của người Khmer.

NNƯT Lâm Phên, sinh năm 1951, ở ấp Ba Se A, xã Lương Hòa, huyện Châu Thành, tỉnh Trà Vinh (nay thuộc xã Song Lộc, tỉnh Vĩnh Long). Ông là tác giả của nhiều hiện vật được trưng bày tại Bảo tàng Văn hóa dân tộc Khmer Trà Vinh. Đây là những hiện vật do chính NNƯT Lâm Phên sưu tầm và chế tác, giúp cho du khách tham quan tìm hiểu, có cái nhìn tổng quát về di sản văn hóa của người Khmer Nam Bộ qua nhiều thế hệ.

Ông Lâm Phên sinh ra trong một gia đình có nghề xây dựng truyền thống. Từ lúc 15 tuổi đã theo cha- một người thợ xây dựng chùa Khmer khá nổi tiếng, đi xây chùa ở nhiều nơi trong và ngoài tỉnh. Với sở thích và niềm đam mê nhạc cụ từ nhỏ, lại được người cha hay dẫn đi xem văn nghệ, ông quyết tâm học cho kỳ được cách làm những loại nhạc cụ đặc trưng của dân tộc mình. 

Năm 22 tuổi, chàng trai Lâm Phên tình nguyện lên đường nhập ngũ. Trong 3 năm quân ngũ, tham gia chiến đấu ở chiến trường nước bạn Campuchia, những lúc rảnh rỗi, anh bộ đội Lâm Phên thường hay sang nhà một nghệ nhân gần nơi đóng quân để học nghề làm nhạc cụ. Rồi dần dà đam mê và nuôi chí theo đuổi nghề chế tác, làm đạo cụ dân tộc. 

NNƯT Lâm Phên đang chế tác chiếc mão dùng trong biểu diễn Riềm-kê loại hình nghệ thuật biểu diễn truyền thống của người Khmer.

Xuất ngũ về quê hương sinh sống, Lâm Phên tiếp tục làm nghề mộc, chế tác. Nhiều loại nhạc cụ như: dàn nhạc ngũ âm, đờn cò, đờn gáo, đờn Tà Khê, trống tay… qua bàn tay Lâm Phên dần hoàn thiện hơn. 

Năm 1990, ông chính thức “ra nghề” sản xuất nhạc cụ dân tộc, các sản phẩm do ông làm ra nhanh chóng nổi tiếng khắp vùng. Trong đó, đáng kể nhất là dàn nhạc ngũ âm gồm 7 loại nhạc cụ khác nhau, có 5 âm sắc phát ra từ 5 chất liệu gồm: sắt, da, đồng, gỗ và hơi (kèn).

Năm 1997, Bảo tàng Văn hóa dân tộc Khmer tỉnh Trà Vinh đầu tư xây dựng, nghệ nhân Lâm Phên được mời tham gia chế tạo, phục chế lại các hiện vật văn hóa gắn liền với cuộc sống người Khmer Trà Vinh. Đó là nhà sàn (một di sản văn hóa của người Khmer Nam Bộ để thích nghi với điều kiện thường xuyên ngập nước và chống lại tấn công của thú dữ lúc còn hoang sơ).

Nhà Tha La (nơi nghỉ chân người đi đường); nhà thờ ông Tà (phong tục thờ đá của người Khmer). Các loại nông ngư cụ (vật dụng trong sản xuất, sinh hoạt của người Khmer Nam Bộ); các loại nhạc cụ dân tộc dân gian và trang phục dân tộc… Đặc biệt, NNƯT Lâm Phên đã phục chế thành công mô hình nhà chính điện chùa Khmer, một công trình hội đủ sự độc đáo về kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc lâu nay được xem là niềm tự hào của người Khmer Nam Bộ.

Với bàn tay khéo léo, chịu khó tìm tòi học hỏi từ các tài liệu văn hóa Khmer và sưu tầm trong đời sống dân gian cùng sự trợ lực của người bạn thân là ông Thái Chợt- một nhà nghiên cứu văn hóa Khmer khi còn sống, nên những hiện vật ông phục chế được ngành văn hóa công nhận đúng kỹ thuật, đúng với nguyên mẫu của từng loại hình di tích văn hóa tương ứng.

Sản phẩm mặt nạ do NNƯT Lâm Phên làm ra.

Tiếng lành đồn xa, cùng các chủ trương, chính sách của Đảng quan tâm đến việc bảo tồn, phát huy bản sắc dân tộc… NNƯT Lâm Phên luôn được cơ quan bảo tàng các tỉnh trong cả nước mời phục chế và thực hiện các loại nhạc cụ Khmer cùng các loại mão, mặt nạ (mặt khỉ, chằn…) dùng trong nghệ thuật múa sa dăm. 

Không dừng lại ở việc sưu tầm, phục chế các hiện vật văn hóa vật thể, NNƯT Lâm Phên còn ngày đêm lặn lội khắp các phum, sóc để sưu tầm, bảo lưu những giá trị phi vật thể của người Khmer Nam Bộ đang có nguy cơ bị thất truyền. Không những am hiểu văn hóa dân tộc, có công lớn trong sưu tầm, khắc họa, lưu giữ, bảo tồn văn hóa vật thể và phi vật thể bao thế hệ của người Khmer Nam Bộ, NNƯT Lâm Phên còn có giọng hát mượt mà và chơi thành thạo nhiều loại nhạc cụ Khmer.

Năm 2008, Cục Di sản văn hóa kết hợp với Bảo tàng Trà Vinh phục dựng lại nhạc cưới của dân tộc Khmer, NNƯT Lâm Phên được chọn là người đi sưu tầm và truyền dạy cho thanh niên Khmer loại nhạc độc đáo này. Khóa học đầu tiên có 8 học viên là thanh thiếu niên người dân tộc Khmer tham gia, sau 5 tháng, nhiều học viên do ông truyền nghề có thể chọn từng loại nhạc cụ theo sở thích để biểu diễn. Tính đến nay đã có hơn 200 thanh thiếu niên trong và ngoài tỉnh được ông truyền nghề.

Bộ trống sa dăm do NNƯT Lâm Phên làm ra được trưng bày tại Bảo tàng Văn hóa dân tộc Khmer Trà Vinh.

Với những cống hiến cho nền văn hóa dân tộc, cuối năm 2015, Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam Trương Tấn Sang ký Quyết định số 2533/QĐ-CTN, ngày 13/11/2015 tặng danh hiệu NNƯT (Nghệ nhân loại hình tri thức dân gian, nghệ thuật trình diễn dân gian), người có cống hiến xuất sắc trong gìn giữ và phát huy di sản văn hóa của dân tộc, góp phần vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc.

Bên cạnh, NNƯT Lâm Phên cũng là người có công thành lập các đội trống sa dăm ở địa phương, đồng thời là người thầy tâm huyết đào tạo lớp thế hệ trẻ có thể chế tạo, sử dụng thành thạo các nhạc cụ để bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Trong đó có một số loại hình đang có nguy cơ mai một. Riêng tại Đoàn Nghệ thuật Khmer Ánh Bình Minh, NNƯT Lâm Phên gần như là “nhà cung cấp độc quyền” và là người cố vấn cho đoàn với nhiều loại nhạc cụ truyền thống để đoàn biểu diễn khắp nơi trong và ngoài nước.

Liên tục cống hiến không biết mệt mỏi, NNƯT Lâm Phên đã đủ điều kiện và đang hoàn thiện bộ hồ sơ đề nghị công nhận danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân”.

 Bài, ảnh: BÁ THI