Miền Tây một thuở:

Chiếc đèn măng sông

Đèn măng sông là vật dụng thân thuộc, gắn với ký ức tuổi thơ của không ít người thời khó khăn, thời đại đa số dùng đèn dầu. 

Đèn măng sông là vật dụng thân thuộc, gắn với ký ức tuổi thơ của không ít người. Ngày nay, đèn măng sông được trưng bày để tạo nét cổ điển độc đáo.

Tên gọi của chiếc đèn măng sông được phiên âm từ Manchon của tiếng Pháp. Măng sông là tấm lưới được dệt từ sợi gai, sợi bông hoặc sợi tơ nhân tạo và tẩm hóa chất rồi bao quanh ngọn lửa đèn, tấm lưới măng sông không bị cháy mà còn tăng độ sáng nên đèn được gọi tên là đèn măng sông. Khi cháy đèn phát ra ánh sáng trắng tự nhiên. 

Đèn măng sông ra đời vào đầu thế kỷ XIX, với nhu cầu của sự xuất hiện nhiều chuyến đi biển dài ngày bằng tàu chạy bằng động cơ hơi nước, việc cấp thiết lúc đó là có thêm những ngọn đèn hải đăng có công suất mạnh để hoa tiêu có thể thấy được chúng từ một vị trí rất xa. Các quốc gia có ngành hàng hải phát triển đã bắt đầu cho xây thêm nhiều ngọn hải đăng dọc theo bờ biển của mình. Việc cần phải cải tiến tính năng của các phao tiêu trên biển, sao cho chúng có thể được nhận ra ngay cả ban đêm, từ đó đèn măng sông ra đời để phục vụ nhu cầu đó.

Nhớ hồi trong nhà có đám giỗ, khi mặt trời lặn, chiếc đèn măng sông làm bằng đồng thau được người lớn đem ra cẩn thận châm dầu vào, sửa lại chụp đèn măng sông, bơm vài mươi cái để hơi có thể tạo sức ép phun dầu lên qua một lỗ thoát nhỏ và theo một ống đồng dẫn đến đầu đốt. Rồi bắt đầu châm mồi lửa, măng sông bắt đầu cháy đều lên và sáng thấp cao theo độ chỉnh. 

Loại đèn này hoạt động theo nguyên lý làm bốc hơi lượng nhiên liệu được đốt bên trong, thường là dầu nhẹ, bằng cách truyền một áp lực và một nhiệt độ thích hợp lên những ống tuýp lắp bên trên lớp vỉ nung. Do đó, đèn măng sông có thể tự “đun nóng” và phát sáng mạnh gấp 6 lần hơn các loại đèn dầu trước đó, đồng thời tiêu thụ nhiên liệu ít hơn rất nhiều.

Lúc đó đám con nít ngồi xúm quanh xem từng động tác châm dầu, bơm hơi, mồi lửa. Đến khi ánh đèn sáng bừng lên đám con nít hô vang. Chiếc đèn treo lên ở giữa trên xà nhà, vậy là sáng cả gian nhà vì đèn măng sông tỏa ra ánh sáng rất mạnh.

Ở độ sáng cao nhất, đèn uống chừng 1 lít dầu, chớ bắt ở độ sáng vừa thì đèn uống 1 xị là cháy sáng suốt đêm rồi. Một bên những người đàn ông bắt bàn ghế ngồi uống trà, bên những người phụ nữ làm những công đoạn còn lại của việc bếp núc chuẩn bị mâm cỗ, bánh trái cho hôm sau. Còn đám con nít chúng tôi cũng chơi quanh quẩn từ ánh sáng của đèn măng sông rọi xuống.

Chiếc đèn măng sông có lẽ là niềm ao ước được sở hữu một thời của không ít người. Vì vậy có người nói đèn măng sông là đèn của nhà giàu. Vì nó là một thứ đắt tiền và xa xỉ, vì hơn 100 giạ lúa mới mua được một cái đèn chớ có ít ỏi gì đâu. Do đó, hồi ấy, nhà nào có đèn măng sông là oai lắm. Dù quý nhưng trong xóm ai có là cho hàng xóm mượn mỗi khi có đám tiệc. 

Ngày nay, nhiều người vẫn còn lưu giữ cẩn thận chiếc đèn măng sông dù không còn sử dụng nữa vì đã có đèn điện. Có người tìm mua với giá đắc để có được món đồ cổ, cốt là để tìm về những năm tháng bình dị xưa nên ta đâu đó bắt gặp đèn măng sông được trưng bày ở gian nhà xưa, ở quán cà phê để tạo nét cổ điển độc đáo. Những người hoài niệm, họ tìm được niềm vui khi nhìn ánh đèn măng sông cháy sáng.

Bài, ảnh: HOÀI THƯƠNG