Đặc sắc nghề làm mão, mặt nạ của người dân tộc Khmer

Vùng đất Nam Bộ nói chung và Vĩnh Long nói riêng là vùng đất giàu bản sắc văn hóa. Nơi đây không chỉ nổi tiếng với hệ thống chùa cổ kính và các lễ hội văn hóa… mà còn là nơi lưu giữ nhiều nghề truyền thống.

Trong đó phải kể đến nghề làm mão, mặt nạ phục vụ nghệ thuật sân khấu, nhất là các điệu truyền thống. Đây còn là nghề thủ công mang giá trị văn hóa đặc biệt trong đời sống tinh thần của đồng bào dân tộc Khmer.

Mão, mặt nạ dùng trong nghệ thuật biểu diễn.

Theo các nghệ nhân cao niên tỉnh, nghề làm mão, mặt nạ đã xuất hiện ở tỉnh Trà Vinh (cũ) hàng trăm năm trước. Đây là nghề thủ công truyền thống song hành với sự phát triển của nghệ thuật biểu diễn của đồng bào Khmer như: múa dân gian, múa truyền thống, múa tín ngưỡng và ca kịch…

Hình ảnh những chiếc mão, mặt nạ của từng nhân vật sử dụng là đặc điểm nhận dạng cho từng điệu múa và là biểu trưng mang một ý nghĩa nhất định. Mão, mặt nạ dùng cho các vị thần ẩn chứa ý nghĩa cái thiện thắng cái ác, chính nghĩa thắng hung tàn. Nghề làm mão, mặt nạ từng thời điểm có những lúc thăng trầm phụ thuộc vào thực tiễn lịch sử xã hội. Tuy nhiên, nghề này vẫn được duy trì để đáp ứng cho loại hình nghệ thuật phổ biến nhất là múa trống Chhay dăm, kịch múa rô băm và sân khấu dù kê…

Để hoàn thành một chiếc mão hay một chiếc mặt nạ nghệ nhân phải trải qua hàng chục công đoạn gồm: tạo khuôn, chọn và xử lý vật liệu, chiết xuất pha chế chất kết dính, dán, phơi, tách khuôn, chắp nối, mài, chỉnh sửa, sơn, vẽ, đắp hoa văn và cuối cùng là đính cánh cam, kim sa, hạt cườm trang trí.

Theo Nghệ nhân Ưu tú Lâm Phên (SN 1957, tại xã Song Lộc) có trên 30 năm làm mão, mặt nạ thì cái khó nhất của nghề này chính là thể hiện được thần thái của nhân vật. Chỉ cần nét vẽ đôi mắt hay nụ cười sai lệch thì sẽ làm hỏng cả chiếc mặt nạ.

Năm 1990, Nghệ nhân Ưu tú Lâm Phên bắt đầu công việc phục chế các hiện vật của người dân tộc Khmer, trong đó có việc làm mão, mặt nạ. Sản phẩm do ông chế tác rất công phu, tỉ mỉ thể hiện tính cách của từng nhân vật và được các đoàn nghệ thuật, các chùa trong ngoài tỉnh đặt làm. Những năm 2002, ông mở gian hàng mão, mặt nạ tại ao Bà Om phục vụ du khách và tham gia truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ.

Trong đời sống hiện đại, mão và mặt nạ của đồng bào dân tộc Khmer không chỉ hiện diện trên sân khấu, mà còn được trưng bày tại các lễ hội, triển lãm văn hóa, trở thành sản phẩm du lịch độc đáo, hấp dẫn du khách trong và người ngoài nước khi đến với Vĩnh Long.

Hiện nay, số lượng nghệ nhân còn bám nghề ngày càng ít. Trước nguy cơ mai một, ngành văn hóa và chính quyền địa phương đang triển khai nhiều giải pháp: mở lớp truyền nghề, tổ chức liên hoan văn nghệ múa rô băm, dù kê, gắn quảng bá sản phẩm với phát triển du lịch địa phương. Từ đó, đã xuất hiện trở lại nhiều nghệ nhân gắn bó với nghề, trong đó có các nghệ nhân còn khá trẻ. TS Sơn Cao Thắng (SN 1988)- Phó Trưởng Khoa Ngôn ngữ- Văn hóa- Nghệ thuật Khmer Nam Bộ, Trường Ngôn ngữ- Văn hóa- Nghệ thuật Khmer Nam Bộ và Nhân văn thuộc Trường ĐH Trà Vinh là một minh chứng.

Năm 2006, Sơn Cao Thắng vào Trường ĐH Trà Vinh học ngành Văn hóa Khmer Nam Bộ. Năm 2010 tốt nghiệp và ở lại trường công tác rồi tiếp tục học tập lên thạc sĩ, tiến sĩ ngành Văn hóa học. Trong quá trình học tập, Thắng có nhiều đề tài nghiên cứu khoa học gắn với văn hóa nghệ thuật truyền thống Khmer Nam Bộ trong đó có mão, mặt nạ. Riêng đề tài “Nghiên cứu, chế tác mão, mặt nạ múa cổ điển của người Khmer Nam Bộ” được công nhận là đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường năm 2016.

Theo tài liệu lưu giữ tại Bảo tàng Văn hóa dân tộc Khmer Trà Vinh, mão, mặt nạ là sản phẩm chứa đựng các giá trị lịch sử văn hóa, khoa học và thể hiện đậm bản sắc của cộng đồng tộc người dân tộc Khmer Vĩnh Long nói riêng, Nam Bộ nói chung.

Bài, ảnh: BÁ THI