Để hạn chế sạt lở bờ sông

Trồng dừa nước ven sông- giải pháp phi công trình hiệu quả trong chống xói lở bờ sông, bờ đê.

Chỉ sau một tháng mùa mưa năm 2016 bắt đầu, trên địa bàn tỉnh đã có hàng chục điểm sạt lở bờ sông, bờ kinh, rạch xảy ra, làm hư hỏng nhiều công trình thủy lợi, giao thông nông thôn, nhà cửa ven sông, hộ dân tại nơi bị sạt lở lắm bất an.

Đây là một trong những hiện tượng đáng lo ngại trong mùa mưa, lũ cùng với giông, lốc xoáy…

Các yếu tố gây nên

Sạt lở ở ĐBSCL nói chung và ở tỉnh ta nói riêng xảy ra trong nhiều thời điểm của năm chứ không riêng gì mùa mưa, có lúc âm thầm, có lúc dữ dội. Tuy ít gây thiệt hại về nhân mạng nhưng loại thiên tai này đã tàn phá nhiều đất đai, công trình, nhà cửa ven sông.

Theo Viện Khoa học thủy lợi Miền Nam, đặc điểm chung của sạt lở là do sóng, do dòng chảy làm xói lòng, bờ sông, kinh, rạch (gọi tắt là bờ sông), khi sức công phá của dòng chảy vượt quá sức chống xói của đất cấu tạo bờ và lòng sông gây mất ổn định mái bờ sông.

Khi triều lên, đất bờ sông gặp nước làm cho đất mềm yếu, lớp đất phía dưới bị xói lở nhanh hơn lớp đất trên mặt làm cho mái bờ sông rất dốc vượt quá mái dốc tới hạn, buộc bờ sông phải sạt lở để tạo cho bờ sông ổn định tạm thời.

Sau đó, lớp đất dưới tiếp tục bị xói lở, lớp trên mất ổn định bị sạt lở tiếp. Do vậy bờ sông bị bào mòn liên tục và sạt lở từng đợt.

Nhưng tình trạng bờ sông thường bị sạt lở vào đầu mùa mưa thì lại khác. Vào mùa khô, bờ sông đã quá dốc rồi nhưng chưa sạt lở. Khi đất bờ sông (thường là đất cát pha sét bở rời, đất thịt pha cát) thấm nước mưa thì trở nên mềm yếu, tính dính kết thấp, áp lực lỗ rỗng tăng lên, dễ bị bở rời và trọng lượng đất bờ càng nặng hơn do ngấm nước mưa.

Khi triều xuống thấp (nước ròng), áp lực thấm của nước ngầm do nước mưa ngấm vào đất càng đẩy đất bờ ra sông, khi đó áp lực đẩy nỗi của sông hướng vào bờ không còn do triều xuống thấp.

Lực giữ đất bờ nhỏ hơn lực đẩy đất bờ ra sông nên bờ sông bị sạt lở. Hiện tượng sạt lở nhanh hơn là lúc triều xuống thấp (nước ròng thấp).

Ngoài yếu tố tác động do tự nhiên nêu trên, gần đây tác động của con người cũng rất đáng kể làm gia tăng xói lở (như nạo vét kinh, rạch quá mức để đắp bờ bao làm mất ổn định bờ sông, bờ kinh gây sạt lở, do xây dựng nhà cửa, kè sông… lấn lòng sông, lòng kinh làm thay đổi dòng chảy gây sạt lở phía bờ đối diện…).

Thực tế cũng cho thấy, nguyên nhân làm gia tăng số vụ sạt lở bất thường là do nhu cầu xây dựng đê bao ngăn lũ hoặc xây dựng đường giao thông nông thôn quá gấp nên yếu tố tính ổn định của công trình chưa được coi trọng, chưa đầy đủ hoặc ”bỏ qua” (như lấy đất ở lòng kinh, lòng rạch hẹp, vực sâu, bờ kinh, bờ rạch là nền đất yếu hay đang bị sạt lở mạnh... để đắp đê, làm đường sát bờ sông, bờ kinh; sử dụng vật liệu cát sông làm nền công trình đê bao, đường giao thông sát đường bờ sông, bờ kinh), vì vậy càng làm cho bờ sông, bờ kinh mau lở hơn!

Để hạn chế sạt lở bờ sông

Sạt lở bờ sông có thể phòng được bằng các biện pháp được thực hiện tại những nơi trước khi sạt lở xảy ra, nơi có tốc độ sạt lở yếu (dưới 2m/năm), như trồng cây, cỏ chắn sóng, giữ mé (gồm dừa nước, gừa, lau, sậy, bần, cỏ nga, dứa, mướp gai, mái dầm, ráng, ô rô, cóc kèn, rau muống, lục bình, điên điển…), vật liệu tại chỗ để tấn mé, giữ bờ như cọc tràm, tre đóng bên ngoài kết hợp tấn phên tre, me bồ, vải ny lông, rồi lấp gạch vụn, bao cát, đá vào bên trong.

Ở những nơi, hộ dân có điều kiện thì xây kè bằng gạch, đá xây theo kết cấu kè trọng lực có hướng thẳng đứng hoặc nghiêng vào bờ để giữ bờ. Dạng này, chi phí cao hơn và tuổi thọ công trình cũng dài hơn, tạo mỹ quan bờ sông.

Tại những nơi sạt lở mạnh (từ 5m đến dưới 10 m/năm), giải pháp công trình xây dựng kè chống sạt lở kiên cố như kè bảo vệ bờ sông Cổ Chiên (khu vực Phường 5- TP Vĩnh Long) mới hiệu quả. Nếu không xây nổi kè thì có thể bố trí lồng, bè nuôi thủy sản tại đây để chắn sóng, gió vỗ bờ, đẩy dòng chảy ra xa bờ (tránh nuôi tròng thời kỳ dòng chảy lũ và gió thổi mạnh).

Biện pháp này đã cho thấy có hiệu quả ở đầu cù lao Minh (xã An Bình- Long Hồ). Tại những nơi sạt lở rất mạnh (trên 10 m/năm), giải pháp công trình xây dựng kè không hiệu quả, nên di dời dân, nhà cửa thì hơn.

Để tránh bị thiệt hại về tính mạng và tài sản do sạt lở thì trước mùa lũ, các công trình, nhà cửa nằm sát bờ sông, rạch phải được kiểm tra và xử lý ổn định hoặc di dời chỗ ở, tài sản đến nơi an toàn.

Việc cảnh báo ở những khu vực được dự báo có khả năng sạt lở nguy hiểm cần được tiến hành để các hoạt động xung quanh khu vực này được hạn chế hoặc dừng hẳn.

Những cây lâu năm sống trên cạn (trừ những cây mọc gần bờ như bần, gừa…) nên đốn hạ để tránh bị gió mạnh gây đổ ngã kéo theo sạt bờ sông (trường hợp này đã gặp ở bờ sông Măng Thít thuộc huyện Mang Thít trong những ngày đầu mùa mưa vừa qua).

Khi xảy ra sạt lở, công tác cứu hộ, cứu nạn (ưu tiên cứu người) phải được tiến hành khẩn cấp; các hoạt động trên bờ sông trong khu vực sạt lở phải dừng lại và tránh xa; không nên xử lý sạt lở gia cố bờ sông ngay sau khi sạt lở vì càng gây chấn động, làm rung động thì đất bờ càng lở, cứ để cho bờ sông sạt lở tự nhiên đến khi bờ sông ổn định hết lở mới có thể tiến hành các hoạt động gia cố bờ; không để vật có tải trọng nặng trên bờ tại nơi bị lở, phải di dời vật này cách bờ tối thiểu 50m; nên tạo rãnh thoát nước mặt trên bờ ở nơi sạt lở để nước mưa không đọng lại làm tăng tải trọng đất bờ, làm đất bờ thêm sạt lở dễ hơn.

Một thực tế cần nhìn nhận và đánh giá lại là hiện nay có rất nhiều công trình được xây dựng sát bờ sông (đê bao, đường nông thôn), kể cả các đường cấp tương đối lớn như đường liên xã, liên huyện cũng làm sát bờ sông.

Đê bao bị sạt thì khắc phục lại ít tốn hơn đường nhựa giao thông. Vì vậy, sau này nên quy hoạch các tuyến đường này cách bờ sông từ 50- 200m, sau khu dân cư, đất cây lâu năm ven sông để đảm bảo an toàn.

Dải đất bên ngoài chỉ xây dựng đê bao thủy lợi để bảo vệ dân cư và đất trồng cây lâu năm. Đê bao không nên xây dựng sát đường bờ đang có dấu hiệu sạt lở mạnh; giám sát chặt chẽ, thường xuyên việc nạo vét, lấy đất lòng sông, lòng kinh để đắp đê bao theo đúng thiết kế, thẩm định được duyệt…

Thời tiết ở Vĩnh Long đang trong thời kỳ đầu của mùa mưa, sạt lở bờ sông, bờ kinh thường xảy ra. Những nơi bờ sông, bờ kinh, đoạn sông có dấu hiệu sạt lở cần tích cực theo dõi, chuẩn bị các biện pháp phòng, tránh để giảm thiểu thiệt hại đến tính mạng, tài sản của Nhà nước và nhân dân.

Bài, ảnh: HÀ THÀNH THẶNG