Nhớ những mùa lúa nổi

Lúa mùa có một đặc tính sinh học độc đáo đó là trổ không theo ngày tuổi mà theo hiệu ứng quang cảm ánh sáng. Nên có giống nhạy cảm mạnh với ánh mặt trời bắt đầu trổ sớm như giống: Sa Quay, Nếp Thơm, Hà Tiên; còn muộn hơn được gọi chính vụ có: Ba Bụi, Than Tàu, Trắng Lùn, Ba Vội, Ba Túc,…

Dù có bao năm tháng xa rời với mùi bùn, đồng rạ nhưng hình ảnh những mùa lúa nổi vẫn dịu dàng trôi qua miền nhớ như dòng sông đong đầy kỷ niệm quê hương.

Con trâu trên đồng ngày càng trở nên hiếm hoi, cô độc.

Dòng đời lúa mùa “đi vắt” 2 mùa mưa nắng, mùa nước nổi và mùa tết nhứt, nên cái giống lúa này hầu như đã gói trọn vẹn đời sống văn hóa đồng bằng kể cả người Kinh và người Khmer Nam Bộ.

Nhưng nội cái chuyện chuẩn bị làm đồng, nuôi mạ, dọn đất thôi đã là biết bao nhiêu nét đẹp của tình đất tình người, chân phương gắn liền với thời tiết, đất trời, vậy nên có một niềm tin tín ngưỡng xuất phát từ nền văn hóa lúa nước để lại mãi cho đời sau, cho dù lúa mùa đã biệt hình, biệt dạng từ lâu trên đồng đất quê mình.

Hồi xưa, ngoại có hơn 40 công ruộng nhưng nó ở tuốt trong miệt Tri Tôn, canh tác vô ra phiền phức nên khi lớn tuổi ngoại cho người ta mướn.

Vậy nên với cái máu đam mê ruộng đồng cấy gặt, tôi phải xin theo làm phụ người ta cho vui, nhiều khi cũng có tiền công vui lắm. Rộn ràng nhất hạng lúc chuẩn bị làm đồng, mịt mùng khói phủ như cả bầu trời trên cao đổ hết khói mây xuống ruộng.

Nhưng với người lớn, đây là thời điểm cực kỳ quan trọng, phải kỹ lưỡng từng chút một cho tới những kiêng cữ tâm linh cốt sao không để sơ sảy một vụ mùa trước mặt. Sao vậy?

Bởi 1 năm 12 tháng, 365 ngày mà chỉ có 1 vụ mùa, nếu thất bát một trận coi như đói cả năm sau, dân gian mới có câu “thất mùa một năm nghèo ba năm” là vậy.

Ngay khi mới lọt lòng, những đứa trẻ đã được trao truyền những kinh nghiệm mùa màng, thấm đẫm văn hóa nông nghiệp từ trong câu hát, lời ru chất chứa bao nhiêu là tình yêu đất đai, kỹ năng lao động, rồi lớn dần lên lại tiếp thu, kế thừa và phát triển cả một gia tài văn hóa ứng xử với đồng ruộng, thiên nhiên.

Rõ ràng, trồng lúa mùa xưa của ông bà mình là hình thức sản xuất thuận theo tự nhiên. Cả quá trình sản xuất, cây lúa và con người cùng nương theo những quy luật tự nhiên, ứng xử hợp lẽ theo từng diễn biến của thời tiết.

Những nông cụ ngày xưa: bộ trục, bừa cỏ… giờ đã trở thành... “đồ cổ”.

Mùa mưa đến, hột lúa mọc ngoài đồng, con cá bắt đầu kéo bầy lên ruộng mà sinh sôi nảy nở, con người cũng ra đồng chăm sóc cây lúa, để bắt con cá mà ăn, cây lúa lớn cao theo con nước nổi.

Hết mùa mưa, chuyển sang mùa khô, cây lúa trổ bông, cánh đồng như nghiêng chắt sạch nước, con cá cũng theo đó quay trở về với sông rạch, những cánh đồng chuyển sang chín vàng, con người lại rộn ràng đón mùa thu hoạch. Những hạt ngọc trời chảy về đầy bồ, là nguồn sống ấm no cho mỗi gia đình.

Những ngày đầu chuẩn bị vụ mùa, muộn lắm cũng là khi bầu trời vần vũ chuẩn bị sa mưa đầu mùa, là phải lo trải rơm ở góc ruộng bằng phẳng rồi đốt rơm đó là nơi để làm mạ. Đám cháy nhiều khi tràn lan ra cả cánh đồng mịt mù khói lửa.

Những hột lúa giống thường được chọn từ đám ruộng nhà mình, chọn lúa cội đập riêng cho vào bao cất giữ, có người lựa từng bó, lựa từng bông thấy hột lúa có đuôi là chuyển qua lúa thịt.

Mỗi giạ lúa giống gieo mạ, cấy ra được cỡ 4 công tầm cắt. Sau nhiều năm, hễ thấy ruộng người khác trúng hơn, ngon cơm hơn, thì chuẩn bị… rượu mồi đến nhà người ta òn ĩ mà xin đổi giống.

Cái khâu đầu tiên lo giống rồi thì tính chuyện trâu cày. Hồi đó, nhà nào có ruộng nhiều chưa hẳn có trâu; nhưng nhà nào có trâu đương nhiên là có ruộng.

Mỗi cặp trâu trưởng thành thì cày giỏi được khoảng 50 công đất. Người ta chuộng trâu cái vì chúng siêng năng và dễ nghe lời hơn, còn trâu cổ 10 ông trở chứng hết 9 ông. Muốn xài được thì phải thiến cho bớt hung hãn.

Trâu đực 5 tuổi bắt đầu lên cổ, trâu cái 5 tuổi cũng bắt đầu sinh sản. Trước khi cấy mạ, bắt đầu vai trò của những con trâu mới thấy chúng quý giá, quan trọng thế nào đối với nông dân; đa phần là không có trâu nên phải đi đặt mối trước ngày cày, bừa, trục, trạc.

Việc cày mướn cho người khác gồm cả trục 2 tác chiếc (1 tác chiếc là 1 lượt), để chủ đất làm cỏ (chế, lạng bằng phẳng) và 1 tác đôi để chủ ruộng bắt đầu cấy. Một công đất cày, thường thiếu lại đến khi lúa chín, chủ đất trả chủ trâu là 2 giạ lúa.

Còn nhiều công việc trên đồng, dọn đất, cấy mạ, thu hoạch… mỗi giai đoạn nó gắn liền với tiết trời, với sự chuyển mùa, theo đó mà con người cũng có những sinh hoạt đổi thay làm thành một nếp riêng tích lũy nhiều kinh nghiệm dân gian trong đó.

Đơn giản gọi là những hình ảnh kỷ niệm, sâu xa hơn đó là cả một nền văn hóa lúa mùa đã cặm rễ, ăn sâu trên đồng đất quê mình. Lâu lâu thấy nhớ thì nhắc chừng chừng và cũng có những ước mơ, lúa mùa sẽ lại nổi trên những cánh đồng no nước miền Tây.

Bài, ảnh: NGỌC TRẢNG